ევროპის "დაჩეხვა" - კვირის პალიტრა

რიბენტროპ-მოლოტოვის პაქტი და ერთი პოლონური ოჯახის ტრაგედია

1939 წლის აგვისტოში საბჭოთა კავშირსა და გერმანიას შორის გაფორმებული შეთანხმება, რომელიც მეორე მსოფლიო ომის ისტორიაში რიბენტროპ-მოლოტოვის პაქტის სახელითაა ცნობილი, ოფიციალურად ურთიერთთავდაუსხმელობას გულისხმობდა, რეალურად კი ორი დანაშაულებრივი რეჟიმის გარიგებას წარმოადგენდა, რომელსაც გერმანიისა და საბჭოთა კავშირის მიერ პოლონეთის დაპყრობა-განაწილება მოჰყვა.

აქ მოთხრობილია ნამდვილი ამბავი, ერთი პოლონური ოჯახის ტრაგედია, ყოველგვარი დრამატიზაციის გარეშე. ამ ამბის მთავარი გმირები არიან იუზეფ ძიუბანსკი, მისი პირველი მეუღლე კაზიმირა და მათი ქალიშვილი ლეონია. ეს ამბავი თქვენი მონა-მორჩილისთვის ცნობილი გახდა პოლონელი მეგობრისგან, იუზეფის ვაჟის - მაჩეი ძიუბანსკისგან, რომელიც თავის დროზე მოძრაობა "მებრძოლი სოლიდარობის" აქტიური წევრი გახლდათ.

1938 წელს ახალგაზრდა პოლონელი ცოლ-ქმარი, იუზეფი და კაზიმირა პარიზში ცხოვრობდნენ და მუშაობდნენ. ევროპის თავზე უკვე ავის მომასწავებელი ღრუბლები იკრიბებოდა. ფეხმძიმე მეუღლე იუზეფმა პოლონეთში, თავიანთ მშობლიურ ლვოვში გაგზავნა იმ პირობით, რომ ბავშვი ერთი წლის რომ გახდებოდა, დედა-შვილი ისევ პარიზში დაბრუნდებოდა. იუზეფ ძიუბანსკი პარიზში დარჩა. მაშინ მათ არ იცოდნენ, რომ როგორც ცოლ-ქმარი, სამუდამოდ ემშვიდობებოდნენ ერთმანეთს. გოგონა, ლეონია, 1939 წლის მარტში დაიბადა ლვოვში. 1939 წლის 1-ელ სექტემბერს პოლონეთს დასავლეთიდან გერმანია დაესხა თავს, 17 სექტემბერს კი აღმოსავლეთიდან უკვე საბჭოთა ჯარები შეიჭრნენ "სლავი ძმების დასაცავად". იუზეფ ძიუბანსკის ომმა პარიზში მოუსწრო.

საბჭოთა კავშირის თავდასხმა პოლონეთისთვის, რომელიც მარტოდმარტო ცდილობდა გერმანელთა თავდასხმის მოგერიებას, ზურგში დანის ჩაცემას უდრიდა, და არა იმიტომ, რომ პოლონეთს განსაკუთრებული კეთილმეზობლობა და მეგობრობა აკავშირებდა რუსეთთან და მისგან ამას არ ელოდა, არამედ იმ მშრალი იურიდიულ-პოლიტიკური მიზეზის გამო, რომ პოლონეთის მთავრობას თავდაუსხმელობის ხელშეკრულება ჰქონდა დადებული საბჭოთა კავშირთან. რუსეთმა კიდევ ერთხელ დაამტკიცა, რომ მისი ნდობა არ შეიძლებოდა და რომ მისთვის პოლონეთთან დადებულ სამშვიდობო ხელშეკრულებას იმ ქაღალდზე მეტი ფასი არ ჰქონდა, რაზეც ის ეწერა. პოლონეთის ზურგს უკან საბჭოთა კავშირი ფარულად იყო გარიგებული ფაშისტურ გერმანიასთან და რიბენტროპ-მოლოტოვის დანაშაულებრივი პაქტიც მომზადებული ჰქონდა. 1939 წლის აგვისტოში გერმანიასა და საბჭოთა კავშირს უკვე ხელი ჰქონდათ მოწერილი "ურთიერთთავდაუსხმელობის პაქტისთვის", რომლის საიდუმლო პროტოკოლში ზუსტად იყო განსაზღვრული ორივე ქვეყნის ტერიტორიული ამბიციები ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის მიმართ. ამ პროტოკოლის მიხედვით, პოლონეთი გერმანიასა და საბჭოთა კავშირს უნდა გაენაწილებინათ, ლიტვა, ლატვია, ესტონეთი და ფინეთი კი საბჭოთა კავშირის "ინტერესების სფეროდ" ცხადდებოდა.

1939 წელს საბჭოთა ჯარებმა ლვოვი დაიკავეს. სტალინმა ლვოვსა და მის შემოგარენში მცხოვრები პოლონელები საკუთარი მიწა-წყლიდან აყარა და 1940 წელს საბჭოთა კავშირის ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ ნაწილებში გადაასახლა. 1941-1944 წლებში ლვოვი გერმანელთა მიერ იყო ოკუპირებული. 1945 წელს კი სტალინმა ეს ქალაქი პოლონეთს ჩამოაჭრა და საბჭოთა კავშირს მიუერთა.

საბჭოთა კავშირის მიერ ოკუპირებული ტერიტორიებიდან პოლონელთა პირველი მასობრივი დეპორტაცია 1940 წლის 10 თებერვალს მოხდა. 1,2 მილიონი პოლონელი არხანგელსკის, ჩელიაბინსკის, ირკუტსკის, ჩკალოვსკის, ნოვოსიბირსკის, სვერდლოვსკისა და ომსკის რაიონებში და კრასნოიარსკისა და ალტაის მხარეებში გადაასახლეს. საბჭოთა მხარის მონაცემების მიხედვით, გადასახლებულთაგან 760 ათასი კაცი დაიღუპა. გარდაცვლილთა დიდ ნაწილს - ერთ მესამედს ბავშვები წარმოადგენდნენ. ასე აღმოჩნდა 1940 წელს ოცდახუთი წლის პოლონელი ქალი ათი თვის ბავშვით ჯერ კრასნოიარსკის მხარის მანსკის რაიონში, ერთი წლის შემდეგ კი - ყაზახეთის ტრამალებში ჩაკარგულ პატარა და უსახურ ქალაქ ჯამბულში.

ორ ფრონტზე ერთდროულად ორი აგრესორის წინააღმდეგ გმირული და თავგანწირული ბრძოლების შემდეგ, რომლებიც მარცხისთვის იყო განწირული, ძალთა არაპროპორციული შეფარდების გამო, პოლონეთის მთავრობამ საზღვარი გადაკვეთა და ჯერ რუმინეთში, მერე კი საფრანგეთში გადავიდა. 1939 წლის 6 ოქტომბრისთვის გერმანიამ და საბჭოთა კავშირმა მთლიანად დაიკავეს პოლონეთი, ერთმანეთში გაინაწილეს და ქვეყნის სრული ანექსია მოახდინეს.

საფრანგეთ-პოლონეთის სამხედრო შეთანხმებამ საშუალება მისცა პოლონეთის ჯარებს, საფრანგეთში განლაგებულიყნენ. ემიგრაციაში მყოფმა პოლონეთის მთავრობამ სწრაფად ჩამოაყალიბა 80-ათასკაციანი ჯარი, რომელიც საფრანგეთის არმიას ექვემდებარებოდა. როდესაც 1940 წლის მაისში გერმანია საფრანგეთს დაესხა თავს, პოლონური ნაწილები პარიზის დასაცავად მოემზადნენ. მაგრამ გერმანიასა და საფრანგეთს შორის ომი (რომელსაც 6 ათასი პოლონელი ჯარისკაცის სიცოცხლე შეეწირა) სწრაფად დამთავრდა და 22 ივნისს საბრძოლო მოქმედებების შეწყვეტის შესახებ ხელშეკრულებას მოეწერა ხელი.

გენერალმა ვლადისლავ სიკორსკიმ, პოლონეთის ჯარების მთავარსარდალმა და ემიგრაციაში მყოფი პოლონეთის მთავრობის პრემიერ-მინისტრმა, საფრანგეთის დაცემის შემდეგ პოლონური საბრძოლო ნაწილების ევაკუირება მოახდინა დიდ ბრიტანეთში. 1940 წლის ივნისში პოლონეთის საბრძოლო ნაწილები ოკუპირებული საფრანგეთის პორტებიდან ბრიტანეთში გადავიდნენ. ბრიტანეთსა და პოლონეთს შორის გაფორმებული სამხედრო შეთანხმების თანახმად, ბევრი პოლონელი ჯარისკაცი გაიგზავნა შოტლანდიაში, რადგან ბრიტანეთის ეს ნაწილი სრულიად დაუცველი იყო გერმანიის აგრესიის წინაშე და რეალური საფრთხეც ემუქრებოდა. ახალჩამოსულ პოლონელებს შოტლანდიაში დიდი სიხარულით შეხვდნენ. სწორედ დასავლეთის ფრონტზე, გენერალ ვლადისლავ სიკორსკის არმიაში იბრძოდა იუზეფ ძიუბანსკი ფაშისტური გერმანიის წინააღმდეგ.

აღსანიშნავია, რომ გენერალი სიკორსკი, როგორც ლონდონში ბაზირებული დევნილობაში მყოფი პოლონეთის მთავრობის პრემიერ-მინისტრი, მხარს უჭერდა საბჭოთა კავშირთან პოლონეთის დიპლომატიური ურთიერთობის აღდგენას, რომელიც გერმანია-საბჭოთა კავშირის პაქტისა და 1939 წელს პოლონეთში საბჭოთა ჯარების შეჭრის გამო გაწყვეტილი იყო. მაგრამ როდესაც 1943 წლის 13 აპრილს ნაცისტური გერმანიის ხელისუფლებამ განაცხადა, რომ კატინის ტყეში 20 ათასი პოლონელი ოფიცრის მასობრივი დახვრეტის ადგილი აღმოაჩინა (როგორც ცნობილია, ტყვე პოლონელი ოფიცრები პირადად სტალინის ბრძანებით 1940 წლის აპრილ-მაისში დახვრიტეს კატინში), საბჭოთა კავშირმა კატინის დანაშაული გერმანიის მხარეს დააბრალა და ყოველგვარ პასუხისმგებლობაზე უარი განაცხადა. როდესაც გენერალმა სიკორსკიმ არ მიიღო საბჭოთა მხარის განმარტება და მოითხოვა, ეს სამხედრო დანაშაული საერთაშორისო წითელ ჯვარს გამოეძიებინა, საბჭოთა კავშირმა პოლონეთის მთავრობას ნაცისტურ გერმანიასთან თანამშრომლობა დასდო ბრალად და 26 აპრილს დიპლომატიური ურთიერთობა გაწყვიტა სიკორსკის მთავრობასთან. იმავე წლის 4 ივლისს, როცა სიკორსკი წინა აზიაში განლაგებული პოლონეთის სამხედრო ძალების ინსპექტირების შემდეგ უკან ბრუნდებოდა, მისმა თვითმფრინავმა გიბრალტარის აეროპორტიდან (ბრიტანეთის ტერიტორია) აფრენიდან 16 წამში კატასტროფა განიცადა და ზღვაში ჩავარდა. ამ ბურუსით მოცულ და საეჭვო ავიაკატასტროფაში გენერალთან ერთად დაიღუპა მისი ქალიშვილი, ასევე შტაბის უფროსი ტადეუშ კლიმეცკი და კიდევ შვიდი თანმხლები პირი. სიკორსკის სიკვდილი საბჭოთა კავშირის დასავლელ მოკავშირეებსაც ხელ-ფეხს უხსნიდა საბჭოთა კავშირთან კარგი ურთიერთობისთვის – პოლონეთის საკითხი ხელის შემშლელი ბარიერი იყო დასავლეთისა და საბჭოთა კავშირის თანამშრომლობისთვის, კატინის დანაშაულის აღმოჩენის შემდეგ კი გენერალი სიკორსკი მოითხოვდა, რომ ჩერჩილს ურთიერთობა გაეწყვიტა სტალინთან. მართალია, საჯაროდ ჩერჩილი მხარს უჭერდა სიკორსკის მთავრობას და ხშირად შეახსენებდა სტალინს ნაცისტურ გერმანიასთან 1939 წელს გაფორმებულ პაქტსა და პოლონეთზე გერმანია-საბჭოთა კავშირის ერთობლივ შეთანხმებულ თავდასხმას, მაგრამ რუზველტთან საიდუმლო კონსულტაციებისას მანვე აღიარა, რომ პოლონეთი განსაზღვრულ დათმობებზე უნდა წასულიყო ძლიერი საბჭოთა კავშირის დასაშოშმინებლად. სიკორსკის სიკვდილით დასრულდა ის ეტაპი მეორე მსოფლიო ომის ისტორიაში, როდესაც პოლონეთი ანგარიშგასაწევი ფაქტორი იყო დასავლელი მოკავშირეებისთვის.

გენერალი ვლადისლავ სიკორსკი კრაკოვის ვაველის სასახლის კრიპტშია დაკრძალული.

ყაზახეთში იძულებით გადასახლებულ კაზიმირას კოლმეურნეობაში ამუშავებდნენ, ყაზახეთშივე გაზრდილ მის გოგონას კი ორჯერ უთხრეს უარი უნივერსიტეტში მიღებაზე – შენ, გადამთიელ პოლონელს, ჩვენს უნივერსიტეტში რა გესაქმება, ჩვენ მხოლოდ ჩვენს ახალგაზრდებს ვასწავლით უმაღლეს სასწავლებლებშიო. ერთხელ, როცა ლეონიამ სამედიცინო უნივერსიტეტში მისაღები გამოცდების წარმატებით ჩაბარების შემდეგ კედელზე გამოკრულ სიაში ჩარიცხულთა შორის თავისი გვარიც ამოიკითხა, უცებ კედელთან ვიღაც კაცი მივიდა, შავი ბოლშევიკური ჩანთიდან წითელი ბოლშევიკური ფანქარი ამოიღო და პოლონელი გოგონას გვარი სიიდან ამოშალა: - შენ პოლონელი ხარ, შენი ადგილი აქ არ არის და არც უმაღლესში სწავლაა შენი საქმეო. ის კაცი და მისი წითელი ფანქარი ახლაც მახსოვსო, იგონებს მრავალი წლის შემდეგ პანი ლეონია. მეორედ, როცა უკვე სხვაგან ჩააბარა გამოცდები და ფარმაციის შესწავლას შეუდგა, ლექციების დაწყებიდან ორი თვის შემდეგ წერილი მიიღო - თქვენი სწავლა დამთავრებულიაო. ასე, ერთი წინადადებით, ყოველგვარი ახსნა-განმარტების გარეშე.

ყაზახეთის ტრამალებში უვადოდ გადასახლებულმა დედა-შვილმა, რომელთაც პოლონეთში დაბრუნების არავითარი იმედი აღარ ჰქონდათ, მხოლოდ სტალინის სიკვდილიდან ხუთი წლის შემდეგ, 1958 წელს შეძლო სამშობლოში დაბრუნება. მაგრამ ეს ის პოლონეთი აღარ იყო, მათ რომ დატოვეს ცხრამეტი წლის წინ. ეს უკვე კომუნისტური პოლონეთი იყო, სადაც პოლონელი კომუნისტები რუსებზე არანაკლები სისასტიკითა და დაუნდობლობით უსწორდებოდნენ სხვაგვარად მოაზროვნეებს. პოლონელ გოგონას, იმ მოტივით, რომ მან პოლონური არ იცოდა, კომუნისტურ პოლონეთში უფლება არ მისცეს, ვროცლავში დასახლებულიყო, სადაც მამამისი იუზეფი ცხოვრობდა.

ლეონიას, რომელსაც ყაზახეთში "პოლიაჩკას" ეძახდნენ დამცინავად, პოლონეთშიც ბევრი გულისტკივილი შეხვდა, ბევრი ეუბნებოდა აგდებულად, რუსი ხარო. სამშობლოდაკარგულმა ახალგაზრდა ქალმა, რომელიც ყაზახეთში პოლონელი იყო, პოლონეთში კი "რუსი" და რომელმაც მშობლიური ენაც კი არ იცოდა, პოლონეთში რომ დაბრუნდა, ყველაფერს დამოუკიდებლად მიაღწია, უდიდესი ნებისყოფისა და სიმტკიცის წყალობით. პოლონური ენის შესწავლის შემდეგ ლეონია ძიუბანსკამ სამედიცინო კოლეჯი დაამთავრა და მრავალ წელიწადს ექთანად მუშაობდა. პანი ლეონია ახლაც ხშირად ესწრება "ციმბირელთა კავშირის" - სტალინური რეპრესიების მსხვერპლთა გაერთიანების შეკრებებს.

დღეს დედა-შვილი, რომელთა ცხოვრების ისტორია XX საუკუნის პოლონეთის ტრაგედიისა და მეორე მსოფლიო ომის ისტორიაა, ომისა, რომელმაც ცხოვრება დაუნგრია და სამშობლო დაუკარგა ერთ პოლონურ ოჯახს, სამხრეთ პოლონეთის ერთ პატარა ქალაქში ცხოვრობს. დედა, პანი კაზიმირა ოთხმოცდაჩვიდმეტი წლისაა, მისი ქალიშვილი პანი ლეონია კი - სამოცდათორმეტის. ლეონია ძიუბანსკა დღესაც ხშირად ფიქრობს ყაზახეთის ტრამალებზე, სადაც მისი უსიხარულო ბავშვობა და ყმაწვილქალობა დარჩა.

ქეთი ტოროტაძე

ისტორიულ-შემეცნებითი ჟურნალი ”ისტორიანი”