"ასეთი პროცესები, სავარაუდოდ, გააქტიურდება და როგორღაც ადაპტაცია უნდა მოვახერხოთ“
შოვის ტრაგედიის შემდეგ ილიას უნივერსიტეტის ასოცირებულმა პროფესორმა გლაციოლოგიაში, ახალი ზელანდიის ანტარქტიკის კვლევითი ცენტრის მეცნიერმა ლევან ტიელიძემ სოციალურ ქსელში შოვის გლაციალურ ღვარცოფთან დაკავშირებული სატელიტური ფოტოების საფუძველზე შექმნილი ანიმაცია გამოაქვეყნა. "იმისათვის, რომ ყველას გვქონდეს უკეთესი ვიზუალური წარმოდგენა, ვაქვეყნებ ანიმაციას, რომელიც კანადელი კოლეგის (დენშუგარ) დახმარებით კალგარის უნივერსიტეტიდან მივიღე. ანიმაცია შედგენილია Planet-ის კომერციული უღრუბლო სატელიტური სურათების საფუძველზე სტიქიამდე (29 ივლისი) და სტიქიის შემდეგ (5 აგვისტო) და მთლიანად ფარავს ტერიტორიას კავკასიონის წყალგამყოფი ქედიდან შოვის ტერიტორიამდე. იმედი გვაქვს, რომ ახლო მომავალში მოვახდენთ თერმული სატელიტების დამუშავებას, რათა ვნახოთ, როგორი იყო რელიეფის და მიმდებარე მყინვარების ზედაპირის ტემპერატურა სტიქიის წარმოქმნამდე. პარალელურად მომზადდება მაღალი ხარისხის ციფრული სიმაღლებრივი მოდელი სტერეოსურათების დახმარებით, რათა უკეთესი წარმოდგენა გვქონდეს ღვარცოფული მასალის რა მოცულობაზეა საუბარი. ეს ანიმაცია გვაძლევს ანალიზის საშუალებას, საიდან დაიწყო და როგორ განვითარდა სტიქიური პროცესი. საერთაშორისო ჯგუფთან ერთად ვმუშაობ და პროცესის მიმდინარეობის სატელიტები თუ მოვიპოვე, ვფიქრობ, საინტერესო შედეგებს დავდებთ", - გვეუბნება მეცნიერი.
- რა ტიპის მოვლენასთან გვაქვს საქმე, როგორ განვითარდა პროცესები, ვიდრე ღვარცოფი სტიქიის ზონამდე მოაღწევდა?
- ყველაზე სამწუხარო ის არის, რომ შოვში სტიქიას უამრავი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა, უპირველესად, ვუსამძიმრებ საქართველოს და თანადგომას ვუცხადებ გარდაცვლილების ოჯახებს.
ეს იყო ტიპური გლაციალური ღვარცოფი, მაგრამ ღვარცოფი წარმოიქმნა კლდეზვავის წარმოქმნის შედეგად - კლდოვანი შვერილი (რომელიც მყინვარ თბილისას მარჯვენა შენაკადის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ფერდობზე მდებარეობს, დაახლოებით 3700-3800 მ-იანი ინტერვალით) ჩამოიქცა და კლდოვან მასასთან ერთად, სავარაუდოდ, ყინულოვანი მასაც წამოიღო. შემდეგ მყინვარის ზედაპირიდან, ფრონტალური ნაწილიდან და პერიგრაციალური ზონიდან (ნაშალი მასალა მყინვარების უკან დახევის შედეგადაც გროვდება), კიდევ მეტი მასალა ჩაითრია. ვინაიდან დაქანება ძალიან დიდი იყო - შოვიდან სტიქიის კერამდე ჰიფსომეტრიული (სიმაღლებრივი) სხვაობა 2000 მ-ზე მეტია, ღვარცოფს ძალზე დიდი სისწრაფე ექნებოდა. მოქმედების გზაზე ამ პროცესმა, იმ ყველაფრის გარდა, რაც ვახსენე, კიდევ ჩაითრია ხეობის კალაპოტში არსებული ნაშალი მასალა და ხეტყე, რომელიც შეიძლება კალაპოტში ყოფილიყო დაგროვილი და შემდეგ უკვე ვნახეთ, რომ ღვარცოფულ ნაკადად გაიშალა შოვის ტერიტორიაზე.
კლდეზვავური მასა ჩამოიშალა არა "მყინვარ ბუბას დასავლეთ ფერდობზე" (როგორც სააგენტოს ანგარიშში და ზოგიერთი მეცნიერის ინტერვიუშია ნახსენები), არამედ მყინვარ თბილისას დასავლეთ ფერდობზე. აქ ტოპონიმებია არეული და კარგი იქნება, თუ გაასწორებენ.
- რა იწვევს ასეთ ზვავს და რას იტყვით მყინვარების დნობის გამომწვევ ფაქტორებზე?
- შეიძლება გამოვყოთ რამდენიმე ფაქტორი, რომელთა შორის მთავარი კლიმატის გლობალური ცვლილებაა. ის მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს არა მარტო ატმოსფეროზე, არამედ დედამიწის რელიეფზე, ლანდშაფტზეც. მყინვარები დედამიწაზე კლიმატის ცვლილების ყველაზე კარგი ინდიკატორია - როდესაც მყინვარები მასობრივად წინ მოდის, ნიშნავს, რომ მიმდინარეობს აცივება, როდესაც უკან იხევს, დათბობა. გეოლოგიურ წარსულში არაერთხელ ყოფილა პერიოდები, როდესაც მყინვარები ბევრად დიდ, ან ბევრად პატარა ფართობს იკავებდა, რაც დაკავშირებულია კლიმატურ რყევებთან და ეს მეცნიერულადაც დადასტურებულია. საინტერესოა განვიხილოთ, რით განსხვავდება ამჟამინდელი კლიმატის ცვლილება წარსული კლიმატური რყევებისგან. ამჟამინდელი კლიმატის ცვლილება დაახლოებით 200 წლის წინ დაიწყო და გეოგრაფიულ ლიტერატურაში ცნობილია როგორც მცირე გამყინვარების შემდგომი პერიოდი. ამ პროცესში ადამიანია კლიმატის შეცვლის ერთ-ერთი მთავარი შემოქმედი, რომელიც სათბური აირების (ადამიანის სამეურნეო-სამეწარმეო საქმიანობის შედეგად გაჩენილი გამონაბოლქვი) გამოფრქვევით ახდენს დედამიწაზე უარყოფით ზემოქმედებას. სათბური აირების პრინციპია: დედამიწა იღებს სითბოს, მაგრამ გადაგრილების საშუალება აღარ ეძლევა. ეს, რა თქმა უნდა, გავლენას ახდენს მყინვარულ საფარზეც. მყინვარების დნობის ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი ის არის, რომ ტემპერატურის მატების პარალელურად, თოვლის ხაზმა ჰიფსომეტრიულად უფრო მაღლა აიწია და, შესაბამისად, მას მიჰყვა წვიმის ხაზიც. უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, სადაც ადრე ნალექი მუდმივად თოვლის სახით მოდიოდა, დღეს შეიძლება იქ წვიმა მოვიდეს. მყინვარებზე თოვლის ხაზის აწევა და, შესაბამისად, თოვლის საფარის შემცირება ყოველთვის უარყოფითად აისახება, რადგან: 1. თოვლი კვებავს მყინვარს და 2. თოვლი თავისი თეთრი შეფერილობის გამო მეტად ირეკლავს მზის სხივებს და იცავს მყინვარულ ყინულს ინტენსიური დნობისგან; 3. თოვლი ქმნის უფრო ცივ მიკროკლიმატს მყინვარის მიმდებარედ, ვიდრე თავად მყინვარული ყინული. 2022 წელს გამოქვეყნებულმა ჩვენმა კვლევამ აჩვენა, რომ კავკასიონის ბევრმა მყინვარმა თოვლის ხაზი საერთოდ დაკარგა და ინტენსიური დნობა უშუალოდ ყინულის ხარჯზე მიმდინარეობს, რაც უფრო აჩქარებს მყინვარების შემცირებას.
- სითბური აირები როგორ ახდენს გავლენას მყინვარულ საფარზე?
- გარდა იმისა, რომ თვითონ ჰაერი თბება, ატმოსფეროში იზრდება დაბინძურება, დამტვერიანება და ეს მტვერი შემდეგ მყინვარის თუ თოვლის ზედაპირზე ილექება, აძლევს მუქ შეფერილობას და აჩქარებს დნობას. მყინვარს, მით უმეტეს, თუ ის თოვლის საფარით არის დაფარული, მეტი არეკვლის ფუნქცია აქვს და დნობის ტემპი შედარებით ნელა მიმდინარეობს, მაგრამ ამ დაბინძურების შედეგად თოვლიც მუქ შეფერილობას იღებს. გარდა ამისა, გასათვალისწინებელია მუდმივი მზრალობის ფენომენიც - ფერდობები, რომლებიც ზღვის დონიდან მაღალ სიმაღლეზეა, ადრე ყოველთვის გაყინული, მზრალ მდგომარეობაში იყო, მაგრამ დათბობის შედეგად ეს ფერდობები სეზონურობას დაექვემდებარა, რაც ნიშნავს, რომ ზაფხულში, როდესაც ცხელა, ფერდობებიც ცხელდება, ანუ კლიმატის ცვლილებამ მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა ისეთ რელიეფზე, რომელიც ზღვის დონიდან მაღალ სიმაღლეზეა. თუ ადრე ეს ფერდობები მუდმივად გაყინული იყო, ახლა უკვე სეზონურად ლხვება - ზაფხულში მას სიმტკიცე ეკარგება და მყიფე ხდება. ამას ატმოსფერული ნალექები, წვიმა დაემატა. ეს ამძიმებს მდგომარეობას (არის შემთხვევები, როცა მიწისძვრის მცირე ბიძგებიც ახლავს).შოვში, როგორც სეისმოლოგებმა აღნიშნეს, ბიძგები არ დაფიქსირებულა, მაგრამ ზოგიერთ შემთხვევაში ეს ყველაფერი ერთმანეთს ემთხვევა და წარმოიქმნება კლდეზვავი, ან ყინულოვანი ზვავი, როგორიც, მაგალითად, დევდორაკზე იყო. მერე ზვავი გლაციალურ ღვარცოფად გარდაიქმნება და უკვე ისეთ სტიქიას ვიღებთ, როგორიც შოვში მოხდა. საქართველოში ამის ყველაზე კარგი, დოკუმენტურად დაფიქსირებული მაგალითი ჯერ კიდევ 1832 წლიდან არსებული ჩანაწერებია დევდორაკის მყინვარზე, თუ რამდენჯერ მოახდინა კატასტროფა. თვითონ დევდორაკს და ზოგიერთ სხვა მყინვარს ახასიათებს პულსაციაც, რაც კიდევ სხვა ფენომენია - პერიოდულად წინ წამოწევა და უკან დახევა, ანუ ისინი სხვა მყინვარების, რომლებიც მუდმივად უკან იხევენ, რიტმს არ მიჰყვებიან. დევდორაკის ტიპის მყინვარებს მომენტალურად წინ წამოწევა ახასიათებს, რაც ცოტა უფრო კომპლექსური საკითხია და მყინვარის მორფოლოგიასთანაცაა დაკავშირებული.
- კლიმატის ცვლილების გარდა, კიდევ რა აჩქარებს მყინვარების დნობას?
- ერთ-ერთი ფაქტორია ნაშალი მასალა, რომელიც მყინვარების მიმდებარე ფერდობებიდან ყოველთვის კლდეზვავებად არ ჩამოდის. შესაძლოა ეს ხდებოდეს ძალიან მცირე მასშტაბით, როდესაც ნაშალი მასალა მხოლოდ მყინვარის ზედაპირზე იშლება და ილექება. ესეც გარკვეულწილად უწყობს ხელს მყინვარების დნობას, იმიტომ, რომ მუქ შეფერილობას აძლევს მყინვარს, თუ ნაშალი მასალის ფენის სისქე რამდენიმე სანტიმეტრამდეა, ესეც ძალიან აჩქარებს დნობის პროცესს.
- 2014 წლის მაისში დევდორაკის მყინვარიდან ჩამოწოლილი ზვავი თავისი ხასიათით თბილისას მყინვარზე გამოვლენილი პროცესის ანალოგად თუ გამოდგება?
- დევდორაკის სტიქია ძალზე მიახლოებულია შოვის სტიქიასთან. ერთი-ერთში რომ შევადაროთ, ის იმით განსხვავდებოდა, რომ სავარაუდოდ (არის ასეთი მოსაზრებაც), დევდორაკზე თერმული ეფექტიც იყო. უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, რადგან დევდორაკი მდებარეობს მყინვარწვერის მასივზე, რომელიც ვულკანური მთაა, ერთ-ერთი მოსაზრებით, იქ ფუმაროლების (ვულკანური გაზები) ამოფრქვევაც კი დაფიქსირდა, თუმცა ეს მეცნიერულად დადასტურებული არ არის და მხოლოდ ჰიპოთეზად დარჩა. გარდა ამისა, დევდორაკს მოსწყდა კლდოვან-ყინულოვანი მასა, თბილისაზე კი, ძირითადად, კლდოვანი მასა იყო. განსხვავება კიდევ ის არის, რომ დევდორაკზე განსხვავებული სტრუქტურის ღვარცოფული ნაკადი იყო - ნაშალი მასალა უფრო მეტი იყო, შოვში კი უფრო ტალახოვანი მასა იყო, რომელსაც ხეტყე ერია.
- შოვის სტიქიის წინასწარი განსაზღვრა რაიმე ნიშნებით თუ იყო შესაძლებელი? მაგალითად, გლოლის მოსახლეობა ამბობს, რომ ღვარცოფამდე ორი დღის განმავლობაში მდინარე ჭანჭახი დაგუბებული იყო...
- ერთია ის, რასაც მოსახლეობა ამბობს, რომ წყალი არ მოდიოდა და ამას მდინარის დაგუბებას აბრალებენ, და მეორეა გარემოს დაცვის ეროვნული სააგენტოს ჰიდროლოგიური თვითმწერის მონაცემი, რომლის საფუძველზეც ცოტა ძნელია ვიმსჯელოთ. ერთი შეხედვით, თითქოს ურთიერთგამომრიცხავია მოსახლეობისა და სააგენტოს მონაცემები და ძნელია ზუსტი დასკვნის გამოტანა. მე ჯერ არა მაქვს მეცნიერულად დადასტურებული ფაქტი, რომ დაგუბება ნამდვილად მოხდა, იმიტომ, რომ სატელიტურ ფოტოებზე ჩვენ გვაქვს წყვეტა 29 ივლისიდან 5 აგვისტომდე, ღრუბლიანობაა და არ ჩანს. რაც გვაქვს, აჩვენებს, როცა უკვე მომხდარია სტიქიური პროცესი, შუალედში რა ხდებოდა, არ ვიცით. კიდევ ველოდებით მონაცემებს და შესაძლოა რომელიმე კომერციულ სატელიტზე იყოს აღბეჭდილი და მერე უფრო სრული სურათის აღდგენას შევძლებდით.
პროგნოზს მოკლე დროში წინასწარ ვერავინ განსაზღვრავს, ისევე, როგორც ვერავინ დაიბრალებს მიწისძვრის წინასწარ განსაზღვრას. მონიტორინგი და ადრეული შეტყობინების სისტემა შველის პრევენციას - მონიტორინგის ხელსაწყო სენსორი იქნება, ლაზერი თუ სხვადასხვა ინსტრუმენტი, წინასწარ გაძლევს სიგნალს. სიგნალის დრო დამოკიდებულია იმაზე, თუ კონკრეტულად სადაა დამონტაჟებული სისტემა. ის აფიქსირებს იმას, რომ ანომალიურად დიდი ან მცირე რაოდენობის მასამ გაიარა ხეობაში და რაღაც ხდება. ამასთან, შოვისთანა ადგილებში აუცილებელია არსებობდეს დამსვენებლების წინასწარ შედგენილი ევაკუაციის გეგმა, უსაფრთხოების ნორმები. როდესაც ვიცით, რომ საქართველოში გვაქვს კავკასიონი, რომელიც პოტენციურად რისკების შემცველია, განსაკუთრებით უნდა მოხდეს კრიტიკული უბნების გამოყოფა, რისკის შემცველი ადგილების ლოკალიზება და ამის მიხედვით გაიწეროს გეგმა, სად უნდა დამონტაჟდეს ადრეული შეტყობინების სისტემები, სად რა კონკრეტული ქმედებებია საჭირო და ა.შ. გარდა ამისა, რა თქმა უნდა, მოსახლეობაში ცნობიერების ამაღლებასაც დიდი მნიშვნელობა აქვს.
ახალ ზელანდიაში, სადაც ამჟამად ვარ, რომელიც სეისმურად აქტიური ზონაა და მიწისძვრა ხშირია, ბავშვებს საბავშვო ბაღიდან ასწავლიან, მიწისძვრის დროს როგორ უნდა მოიქცნენ და სად მეტი გადარჩენის შანსი აქვთ. საქართველოში ეს კულტურა არ არის. სეისმოლოგების კომპეტენციაში ვერ შევიჭრები, მაგრამ როდესაც ისინი ამბობენ, რომ თბილისი სეისმურად აქტიური ზონაა, როგორც სხვა დარგის სპეციალისტს მიჩნდება კითხვა, ჩვენ გვაქვს მსგავსი გეგმა, ვინმემ იცის, რა უნდა მოვიმოქმედოთ მიწისძვრის მომენტში? ახალ ზელანდიაში არის მიწისძვრის შემდეგ მოსახლეობის ევაკუაციის ცენტრები - სპეციალური ადგილებია, სადაც ხალხს შეუძლია უსაფრთხოდ იყოს მიწისძვრის გამეორების შემთხვევაში. ჩვენ სხვა პრობლემა გვაქვს, შოვი იქნება თუ სხვა ადგილი მთიან რეგიონებში, საჭიროებს მეტ შესწავლას სპეციალისტების ჩართულობით და პრევენციული ღონისძიებების დასახვას.
ასევე, კარგი იქნება შეიქმნას რეგიონული ცენტრები. ხშირად ვახსენებთ გარემოს ეროვნულ სააგენტოს, სადაც გეოლოგების ერთი პატარა ჯგუფია. მე პირადად ვიცნობ მათ და მნიშვნელოვანია, მეტად დავუფასოთ კოლოსალური შრომა, მაგრამ როგორც აღმოჩნდა, ეს რესურსი არ არის საკმარისი. ისეთ ქვეყანაში, სადაც ამდენი პოტენციურად სტიქიის საფრთხის შემცველი ზონებია, თუ გვინდა თავიდან ავირიდოთ ტრაგედიები, სახელმწიფომ არ უნდა დაზოგოს ფინანსური და ადამიანური რესურსი. უნდა შევეგუოთ, რომ მომავალში ასეთი პროცესები, სავარაუდოდ, გააქტიურდება და როგორღაც ადაპტაცია უნდა მოვახერხოთ.
- როგორ ფიქრობთ, წინასწარი გამაფრთხილებელი მოწყობილობის სისტემა რომ ყოფილიყო, შოვში რამეს შეცვლიდა, ან ამხელა დანაკარგი გვექნებოდა? სააგენტოს დასკვნაში ნათქვამია, რომ ღვარცოფი 70 კმ სიჩქარით მოდიოდა 8-10 წუთის განმავლობაში.
- გააჩნია, სად დგას მოწყობილობა. რა თქმა უნდა, როცა უკვე განგაშია, თუნდაც 10 წუთი საკმარისია, რომ გაერიდო, მეტი შანსი გაქვს, ვიდრე მაშინ, როცა სიგნალი საერთოდ არა გაქვს. 5 წუთიც შეიძლება იყოს საკმარისი, რომ უსაფრთხო ადგილას გახვიდე, მით უმეტეს, 10 წუთი. შვეიცარიის მყინვარების მონიტორინგის ქსელი რომ ნახოთ, ალპები დაფარულია ადრეული შეტყობინების სისტემებით, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ იქ ხალხი აღარ დადის და აღარ ცხოვრობს, უბრალოდ, უსაფრთხოების ზომები მიღებულია და მშვიდად აგრძელებენ ცხოვრებას. ეს არის ყველაზე კარგი საშუალება, რათა პრევენცია მოხდეს.
- როგორც ვიცით, სტიქიას გამეორება ახასიათებს. დაახლოებით რა პერიოდულობით და ახლა თუ არის ღვარცოფის გამეორების საშიშროება იმავე შოვში?
- სტიქია შეიძლება ნებისმიერ დროს მოხდეს, ამას ვერავინ იწინასწარმეტყველებს. ჩვენ ხომ არ ვიცით, მომავალ წლებში როგორი ზაფხული იქნება, რა ტემპერატურა ან რა ოდენობის ნალექი მოვა? ეს კლიმატურ ფაქტორებსა და ამინდზეა დამოკიდებული.
ვერეს ხეობაში ღვარცოფი 60 წლის მერე, 2015 წელს განმეორდა. შეიძლება ასეთი სტიქია აღარც განმეორდეს, ან პირიქით, 2 კვირაში ისეთი დიდი ნალექი მოვიდეს, რომ იგივე პროცესი განვითარდეს. კლიმატის ცვლილების გამო ამინდი შტორმულ ხასიათს იძენს, რაც ნიშნავს, რომ ამის წინასწარ პროგნოზირება შეუძლებელია. უბრალოდ, ჩვენ მზად და ინფორმირებული უნდა ვიყოთ, უსაფრთხოების ნორმები დაცული უნდა გვქონდეს.
- მყინვარების დნობიდან გამომდინარე, რომ დაგვისახელოთ მაღალი რისკის შემცველი ლოკაციები საქართველოში..
- კავკასიონი ძალიან რთული და კომპლექსური ოროგრაფიული ერთეულია. ის გეოგრაფიულად, გეოლოგიურად, გეომორფოლოგიურად, ტექტონიკურად, ლანდშაფტურად მრავალფეროვანია და ამიტომ კარგად გასავლელი და შესასწავლია მთლიანი ზონა. ამის მერე გახდება შესაძლებელი ვიმსჯელოთ, კონკრეტულად რომელი ლოკაციები გვაქვს მაღალი რისკის შემცველი. არის ბევრი ხეობა, სადაც ხალხი არ ცხოვრობს და ღვარცოფისა და მეწყრის შემთხვევაში საშიშროება არ იქნება, რომ ვიღაცას ჩაიტანს ან სახლს დაუნგრევს. შესაბამისად, სულაც არ გვჭირდება ის, რომ ყველა მდინარის აუზში ადრეული შეტყობინების სისტემა დავაყენოთ. უბრალოდ, სტრატეგიულად უნდა გაიწეროს, სად არის ეს ლოკაციები, სოფლები, დასახლებები, უფრო მეტი რისკის ზონები - ეს გასაკეთებელია უფრო სრულყოფილი სურათის მისაღებად.
შოვის, მანამდე კი დევდორაკის, ვერეს, მესტიაჭალის, ჰოკრილას შემთხვევებში კარგად გამოჩნდა, რომ დარგის განვითარება და დარგის სპეციალისტები გვჭირდება, ამაზე კი სახელმწიფომ უნდა იზრუნოს. საქართველოსთანა ქვეყანას ეს ნამდვილად სჭირდება, მით უმეტეს, ისეთი დარგების განვითარება, როგორიცაა გეოგრაფია, გეოლოგია და გეოფიზიკა... დიდი პატივისცემა ძველ თაობას, მაგრამ მეტად უნდა ჩართონ ახალგაზრდა მეცნიერებიც, რომლებიც უფრო სხვანაირად ფლობენ თანამედროვე ტექნიკას, ინფორმაციის დამუშავების უნარებს... თანამედროვე ტექნიკა დიდ როლს თამაშობს მეცნიერების განვითარებაში და ახალგაზრდა თაობა უფრო სწრაფად ითვისებს ახალ-ახალ ტექნოლოგიებს.