„მედიას თითქმის ყველა ხელისუფლება ებრძოდა და არავის გამოუვიდა...“
6 თებერვალს მიხეილ ყაველაშვილმა ხელი მოაწერა კანონთა პაკეტს, რომელიც იმავე დღეს მიიღო პარლამენტმა და შეკრება-მანიფესტაციების წესები და ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობა გაამკაცრა. ხელმოწერილი კანონები უკვე ძალაშია. საკანონმდებლო ცვლილებები ერთდროულად რვა კანონში შევიდა, თუმცა ძირითადი ცვლილებები სამ კანონს ეხება. ესენია: შეკრებებისა და მანიფესტაციების კანონი, ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსი და სს კოდექსი. "ქართული ოცნება" ახალი რეგულაციების დაწესებას აპირებს მედიისა და არასამთავრობო ორგანიზაციებისთვისაც. ასევე, შემოაქვს სხვა რამდენიმე ინიციატივა, მათ შორის იზღუდება საჯარო სექტორში დასაქმებულთათვის უცხოური დაფინანსების რაიმე სახით მიღება - ტრენინგებიც კი. გვესაუბრება კონსტიტუციონალისტი ვახტანგ ხმალაძე.
- მმართველი ძალა უკან დახევას არ აპირებს, პირიქით, კანონებს ამკაცრებს. მოდის თუ არა შესაბამისობაში საკანონმდებლო ცვლილებები კონსტიტუციასთან და როგორ გარემოს შექმნის ეს ქვეყანაში?
- "ქართული ოცნების" თქმით, მას კანონის გამკაცრება დასჭირდა იმიტომ, რომ ხალხი პროტესტს არ წყვეტს. ხელისუფლებას ჯარიმები ეცოტავება და ფიქრობს, უფრო მეტ ჯარიმას თუ დააწესებს, შეამცირებს პროტესტანტების რაოდენობას. გარდა ამისა,
ისეთი სამართალდარღვევისთვის, რომელიც აქამდე ადმინისტრაციულ დარღვევად ითვლებოდა და დამრღვევი მხოლოდ ჯარიმდებოდა, ახლა ნაცვლად ჯარიმისა, შემოიტანეს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა, ანუ დამრღვევი ციხეში წავა.
ხელისუფლება ფიქრობს, რომ სანქციების გამკაცრებითა და სამართალდარღვევის საფუძვლების გაფართოებით პროტესტის შეწყვეტას მიაღწევს.
ჩვენ კონსტიტუციაში გვიწერია, რომ საქართველო არის სამართლებრივი სახელმწიფო. თვითონ სამართლებრივი სახელმწიფო რა არის, ეს განმარტებულია კონსტიტუციური სამართლის სახელმძღვანელოებში, საკონსტიტუციო სასამართლოს ადრინდელ (და არა ბოლო) გადაწყვეტილებებში. იქ ნათქვამია: იმისათვის, რომ კანონი კონსტიტუციური იყოს, უნდა აკმაყოფილებდეს რამდენიმე პირობას. როდესაც კანონპროექტს წერენ, უნდა განისაზღვროს, რა არის ამის მიზანი. ეს მიზანი უნდა იყოს ლეგიტიმური, წინააღმდეგ შემთხვევაში ნორმა არაკონსტიტუციურია. ხელისუფლების მიზანი არის თუ არა ლეგიტიმური? კონსტიტუციაში არის ორი ნორმა: ერთი ეხება გამოხატვის თავისუფლებას, მეორე - შეკრებისა და მანიფესტაციის უფლებას. ისინი ამბობენ, რომ პროტესტანტები არღვევენ კანონს იმიტომ, სანქციებია სუსტიო, და მათი მიზანია შეამცირონ პროტესტი. არღვევენ თუ არა ისინი კანონს, ეს დიდი კითხვის ნიშნის ქვეშ დგას, იმიტომ, რომ უამრავ შემთხვევაში, რომელთა თაობაზე მედიასაშუალებებიდან მსმენია, ფაქტი იმისა, რომ დაირღვა კანონი, ფრიად საეჭვოა. რა ცვლილებებიც გაატარა და კიდევ რის მიღებასაც აპირებს, ყველა შემთხვევაში ხელისუფლების მიზანი არალეგიტიმურია. მიზანია არა ის, რომ მოხდეს სამართალდარღვევის პრევენცია, არამედ უფრო მეტად შეიზღუდოს გამოხატვის, შეკრების და მანიფესტაციის თავისუფლება.
მრავალი წლის განმავლობაში სხვადასხვა ქვეყანაში ჩატარებული კვლევებით დადგენილია, რომ სანქციის გამკაცრება ან იწვევს სამართალდარღვევათა რაოდენობის შემცირებას, ან უმნიშვნელოდ ამცირებს; ასევე დადგენილია, რომ თუ სანქცია არ არის დარღვევის თანაზომიერად პროპორციული, ანუ თუ აღემატება პროპორციულობის პრინციპს (მაგ. როდესაც ერთნაირად მკაცრად ისჯება მსუბუქი და უფრო მძიმე სამართალდარღვევა), ასეთი რამ არათუ ხელს უწყობს სამართალდარღვევათა შემცირებას, არამედ ზრდის მძიმე სამართალდარღვევების რაოდენობას. მაგალითად, მანიფესტანტის მიერ პოლიციელის შეურაცხყოფა ისჯება ჯარიმით, ხოლო მანიფესტანტის მიერ პოლიციელზე ფიზიკური ძალადობა სისხლის სამართლის დანაშაულია და ისჯება პატიმრობით.
ახლა, როცა მანიფესტანტის მიერ პოლიციელის შეურაცხყოფა ამოვიღეთ ადმინისტრაციული სამართალდარღვევებიდან და გადავიტანეთ სს კოდექსში, სიტყვიერი შეურაცხყოფაც დაისჯება პატიმრობით.
პროტესტანტს აქვს არჩევანი - მხოლოდ შეურაცხყოფა მიაყენოს თუ აიღოს ჯოხი, ჩასცხოს პოლიციელს და წავიდეს ციხეში. ასეთ შემთხვევაში პროტესტანტი ირჩევს ხოლმე შეურაცხყოფას გულის მოსაოხებლად, მაგრამ თუკი სიტყვიერ შეურაცხყოფასაც და ჯოხის ჩარტყმასაც ერთნაირად დასჯი, მანიფესტანტი უკვე უარს იტყვის სიტყვიერ შეურაცხყოფაზე და პირდაპირ ფიზიკურზე გადავა, ამიტომ კანონში ცვლილების შეტანისას, მით უფრო იმ შემთხვევაში, როცა საქმე ეხება სამართალდარღვევას და სანქციას სამართალდარღვევისთვის, საჭიროა ამ საკითხებზე იმსჯელონ პროფესიონალებმა და არა დილეტანტებმა. ამ ცვლილებების მეორე მხარე ის არის, რომ ასეთი მოქმედებებით ჰგონიათ შემცირდება პროტესტის ხარისხი, მაგრამ არაერთი მაგალითია საქართველოში, რომ ასეთი მოქმედებით კი არ მცირდება პროტესტის ხარისხი, ადამიანები უფრო მეტად ღიზიანდებიან და პროტესტის მასშტაბი იზრდება.
საზოგადოებას ეს ცვლილებები ვერ შეზღუდავს, რისი მიზანიც აქვს ხელისუფლებას, ამით ქუჩას ვერ გაწმენდს და ვერც პოლიტიკურ სიტუაციას შეცვლის, პირიქით, უფრო გაამძაფრებს პროტესტის ფორმას.
- მედიის კანონმდებლობაც იცვლება. რა სტანდარტებს გვთავაზობს "ოცნება" მისი მიღებით და რამდენად თავსებადია კონსტიტუციასთან?
- მედია ის მექანიზმია, ის საშუალება, რომლითაც ხდება გამოხატვის გავრცელება საზოგადოებაში. მე თუ ჩემს ბინაში ოთხ კედელში ვზივარ და რაიმეს ვამბობ, ჩვენი ხელისუფლების წარმომადგენლებს ჰგონიათ, ეს არის გამოხატვის თავისუფლება და ამას არავინ მიშლის, მაგრამ თუ ჩემს ნათქვამს გავავრცელებ, როგორც ახლა გესაუბრებით, თქვენ ამას დაწერთ და გამოაქვეყნებთ, სწორედ ამით ხდება გამოხატვის თავისუფლების უზრუნველყოფა. საკმარისია შეიზღუდოს ეს საშუალებები, გამოხატვის თავისუფლებას უკვე ზიანი მიადგება, რაც ასევე ანტიკონსტიტუციურია. ამბობენ, ჩვენ კანონით დავადგენთ ჟურნალისტისა და მედიასაშუალებების ქცევის კოდექსსო. საქმე ის არის, მედიასაშუალებები, ისევე, როგორც ადვოკატთა ასოციაციები ან სხვა მსგავსი გაერთიანებები, მოქმედებენ თავისივე დადგენილი ეთიკის წესებით. ამ პროფესიულ ორგანიზაციებს არ შეიძლება ეთიკის წესები ხელისუფლებამ დაუდგინოს, იმიტომ, რომ ეს არის საკითხი, რომელსაც თვითრეგულაცია ეწოდება. თავად მედიასაშუალებები ერთმანეთის კონკურენტებიც არიან, რადგან ამ საზოგადოებრივ სივრცეში მათთვისაც მუშაობს ე.წ. საბაზრო პრინციპი. მედიასაშუალებები საკუთარი მოქმედებისთვის თავად უნდა ადგენდნენ ეთიკურ წესებს და შემდეგ აკონტროლებდნენ შესრულებას. ხელისუფლებას ახლა უნდა თვითონ დაადგინოს ეს წესები და თავადვე გააკონტროლოს. ჩათვალეთ, რომ ეს უკვე ცენზურაა.
- ამბობენ, ბრიტანულ სტანდარტებს შემოვიღებთო.
- არ შეიძლება რომელიმე ქვეყნის რომელიმე კანონის აღება და მისი კოპირება ქართულ სამართლებრივ სივრცეში, ისევე, როგორც ნებისმიერ სხვა ადგილას, რადგან ის რომელიღაცა კანონი იმ ქვეყანაში სხვა კანონებთან ერთად მუშაობს და ერთობლივად ქმნიან მწყობრ სისტემას დემოკრატიულ სახელმწიფოებში. გარდა ამისა, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, ამ კანონთა სისტემაში ჩადენილ დარღვევას განიხილავს დამოუკიდებელი სასამართლო. თუ ამოიღებთ რომელიმე კანონს რომელიმე სისტემიდან, ვთქვათ, ბრიტანულიდან, ამერიკულიდან ან გერმანულიდან და აქ გადმოიტანთ შეუცვლელად, სხვა კანონებთან ერთად ის კანონი უკვე ჰარმონიაში აღარ იქნება, დაირღვევა ის გამაწონასწორებელი ეფექტი, რაც კანონებს შორის უნდა არსებობდეს. ჩვენთან დამოუკიდებელი სასამართლო არ არსებობს, შესაბამისად, უკვე ის პრობლემური ხდება და აი, როგორ ასპექტში: ვთქვათ, ხელისუფლებამ მედიასაშუალებებისა და ჟურნალისტებისთვის დაადგინა რაღაც სტანდარტი და თავადვე გააკონტროლა, თქვა, რომ ამა თუ იმ მედიასაშუალებამ დაარღვია ნორმები და იწყებს სანქციის გამოყენებას. მიდის ჟურნალისტი სასამართლოში და ხვდება მოსამართლე, რომელიც ასრულებს ხელისუფლების პოლიტიკურ დავალებას. დამთავრდა! მედიასაშუალება ვერც ერთ საქმეს ვერ მოიგებს, ან ჩაახრჩობენ ჯარიმებით, გააკოტრებენ და შეწყვეტს არსებობას.
მედიას თითქმის ყველა ხელისუფლება ებრძოდა და არავის გამოუვიდა, არც ამათ გამოუვათ. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, ვთქვათ, აკრძალეს ბეჭდური მედია, გაჩნდება არალეგალური სტამბები და ასე გავრცელდება. ელექტრონულ მედიას თუ იმდენად შეზღუდავენ, რომ მუშაობის საშუალება აღარ ექნებათ, უფრო გაიზრდება ინტერნეტის მეშვეობით მაუწყებლობა. ინტერნეტს თუ აკრძალავენ, სატელიტურ ინტერნეტმაუწყებლობას ვერ შეaჩერებენ და ა.შ. ამდაგვარი რამ ძლიერ დიქტატორებსაც ვერ მოუხერხებიათ და ვერც ესენი მოახერხებენ.
- გამჭვირვალობასთან დაკავშირებით ამერიკულ FARA-ს გადმოვაკოპირებთო, და როგორც კობახიძემ თქვა, "ის ჩვენი რეალობისთვის მისწრებაა".
- ზუსტად იგივე შემიძლია გავიმეორო FARA-ზეც, რაც მედიასაშუალებებზე ვთქვი. კომპლექსურადაა ყველაფერი სანახავი. ჩემი თაობის ხალხმა კარგად იცის, როგორ იქცეოდა აქ საბჭოთა ხელისუფლება, ჩინეთში - მაო-ძედუნის დროინდელი ხელისუფლება, კამბოჯაში - პოლ პოტის რეჟიმი და სხვა დიქტატორები. ტესტები ერთნაირია, დაახლოებით ასეთი - მე მოვიპოვე ხელისუფლება, მაგრამ აღარ მინდა დათმობა, ამიტომ ნებისმიერს, ვინც ჩემს საწინააღმდეგოს იტყვის, დავაბრალებ, რომ აპირებენ ძალადობით ჩემს დამხობასო. მგონი, ავტოკრატია განვლილი ეტაპია, საქართველოს ხელისუფლება ადგას დიქტატურის გზას, თუ დასცალდათ ამის მიღწევა, მოახერხებენ დამყარებას, რომელიც არ ვიცი, რამდენ ხანს გაგრძელდება, მაგრამ საბოლოოდ მაინც დაემხობა, იმიტომ, რომ მსოფლიოში არ არსებობს არც ერთი ქვეყანა, სადაც იყო დიქტატურა და არ დამხობილა.