დაზარალებულის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში: რას უნდა ველოდოთ გამოძიებისა და სასამართლოსგან
დაზარალებულის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში: რას უნდა ველოდოთ გამოძიებისა და სასამართლოსგან
დანაშაულის მსხვერპლი ხშირად სამართლებრივი პროცესის ყველაზე მოწყვლადი მონაწილეა. სტრესულ მდგომარეობაში მყოფ ადამიანს უწევს რთულ ბიუროკრატიულ და სამართლებრივ ლაბირინთში გზის გაგება. რა უფლებები იცავს დაზარალებულს საქართველოს კანონმდებლობით და რა მექანიზმები არსებობს მისი მხარდაჭერისთვის?
ამ და სხვა მნიშვნელოვან საკითხებზე სასაუბროდ მივმართეთ ადვოკატ საბა ხელაშვილს.
ბატონო საბა, როდესაც ადამიანი დანაშაულის შედეგად ზარალდება, ხშირად ის ფიქრობს, რომ მისი ერთადერთი როლი ჩვენების მიცემაა. რა არის ის ფუნდამენტური უფლებები, რაც დაზარალებულმა პირველ რიგში უნდა იცოდეს?
საბა ხელაშვილი: „სრულიად მესმის ეს დამოკიდებულება. ხშირად დაზარალებული ფსიქოლოგიური წნეხის ქვეშაა და დამატებითი ტვირთის აღება არ სურს. თუმცა, თანამედროვე სისხლის სამართლის პროცესი დაზარალებულს აღიარებს არა უბრალოდ ინფორმაციის წყაროდ, არამედ პროცესის სრულფასოვან მონაწილედ, რომელსაც გააჩნია ფართო უფლებები.
ფუნდამენტური უფლება, რაზეც ყველაფერი იგება, არის ინფორმირებულობის უფლება. დაზარალებულს აქვს სრული უფლება, იცოდეს მის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულისთვის ბრალდებულისათვის წარდგენილი ბრალდების არსი. მას არ უნდა ჰქონდეს განცდა, რომ პროცესი სადღაც, მისგან დაფარულად მიმდინარეობს.“
კონკრეტულად რა სახის ინფორმაციაზე აქვს მას წვდომა?
საბა ხელაშვილი: „კანონმდებლობა ამას საკმაოდ დეტალურად არეგულირებს. პირველ რიგში, დაზარალებულის მოთხოვნის შემთხვევაში, პროკურორი ვალდებულია, წინასწარ შეატყობინოს მას ყველა მნიშვნელოვანი საპროცესო მოქმედების დრო და ადგილი. ეს მოიცავს:
· ბრალდებულის პირველ წარდგენას მაგისტრატ მოსამართლესთან;
· წინასასამართლო სხდომას;
· სასამართლოს მთავარ სხდომას (ანუ, უშუალოდ საქმის განხილვას);
· სასჯელის შეფარდების სხდომას;
· სააპელაციო ან საკასაციო სხდომებს.
გარდა ამისა, დაზარალებულს უფლება აქვს, მიიღოს ინფორმაცია გამოძიების მიმდინარეობის შესახებაც და გაეცნოს სისხლის სამართლის საქმის მასალებს, თუ ეს არ ეწინააღმდეგება გამოძიების ინტერესებს. აქვე უნდა აღინიშნოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება, რომელმაც დაუშვებლად ცნო დაზარალებულისთვის საქმის მასალების ასლების მიღებაზე ბლანკეტური (სრული) უარი. ეს ნიშნავს, რომ დაზარალებულს აქვს მასალების ასლების მიღების შესაძლებლობა.“
რაც შეეხება სასამართლო პროცესში უშუალო მონაწილეობას?
საბა ხელაშვილი: „ესეც უმნიშვნელოვანესი ნაწილია. დაზარალებულს უფლება აქვს, საქმის არსებითი განხილვისას მისცეს ჩვენება იმ ზიანის შესახებ, რომელიც მას დანაშაულის შედეგად მიადგა. ეს შეიძლება იყოს როგორც ფიზიკური, მორალური, ისე მატერიალური ზიანი. თუ მას არ სურს ზეპირი ჩვენების მიცემა, შეუძლია ეს ინფორმაცია სასამართლოს წერილობით წარუდგინოს.
ასევე, დაზარალებულს აქვს უფლება, მოითხოვოს სასამართლო სხდომის ნაწილობრივ ან სრულად დახურვა, მაგალითად, თუ საქმე ეხება მის პირად ან ინტიმურ ცხოვრებას.“
ხშირად დაზარალებულისთვის აქტუალურია უსაფრთხოების საკითხები და ფინანსური მხარე. ამ მიმართულებით რა გარანტიები არსებობს?
საბა ხელაშვილი: „კანონმდებლობა აქ რამდენიმე მექანიზმს გვთავაზობს.
1. უსაფრთხოება: თუ დაზარალებულს, მის ახლო ნათესავს ან ოჯახის წევრს ემუქრება საფრთხე, მას უფლება აქვს, მოითხოვოს დაცვის სპეციალური ღონისძიების გამოყენება. ასევე, მას შეუძლია მოითხოვოს ინფორმაცია ბრალდებულის მიმართ გამოყენებული აღკვეთის ღონისძიების (მაგალითად, პატიმრობის) და მისი პენიტენციური დაწესებულებიდან გათავისუფლების შესახებ, თუ ამით ბრალდებულს რეალური საფრთხე არ შეექმნება.
2. ფინანსები: დაზარალებულს აქვს უფლება მიიღოს დანაშაულის შედეგად მიყენებული ზიანის კომპენსაცია. მას ასევე უნდა აუნაზღაურდეს პროცესში მონაწილეობის შედეგად გაწეული ხარჯები.
3. ქონება: თუ გამოძიების ფარგლებში დაზარალებულს დროებით ჩამოართვეს რაიმე ნივთი ან ქონება (მაგალითად, როგორც მტკიცებულება), მას უფლება აქვს, საქმის საჭიროებისთვის მისი გამოყენების შემდეგ დაიბრუნოს იგი.
4. იურიდიული დახმარება: განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რომ ოჯახური დანაშაულის ან ოჯახში ძალადობის შედეგად დაზარალებული გადახდისუუნარო პირი სარგებლობს უფასო იურიდიული დახმარების უფლებით.“
ბოლო წლებში კანონმდებლობაში ახალი ინსტიტუტი გაჩნდა - მოწმისა და დაზარალებულის კოორდინატორი. რას გვეტყვით მის როლზე?
საბა ხელაშვილი: „დიახ, ეს არის ძალიან პოზიტიური და მნიშვნელოვანი სიახლე, რომელიც 2018 წლიდან დაინერგა. მოწმისა და დაზარალებულის კოორდინატორი, რომელიც შეიძლება ჩაერთოს საქმეში პროკურორის ან გამომძიებლის გადაწყვეტილებით, არის ერთგვარი „მეგზური“ დაზარალებულისთვის ამ რთულ პროცესში.
მისი მთავარი მიზანია, შეამციროს დანაშაულის შედეგად გამოწვეული სტრესი და თავიდან აირიდოს ე.წ. ხელახალი ან მეორეული ვიქტიმიზაცია, ანუ პროცესის მიმდინარეობისას დაზარალებულის დამატებითი ტრავმირება.
კოორდინატორი (რომელიც შეიძლება იყოს პროკურატურის ან შსს-ს თანამშრომელი) უკავშირდება დაზარალებულს და:
· აწვდის მას ინფორმაციას გამოძიებისა და სასამართლოს მიმდინარეობის შესახებ;
· უხსნის მას მის უფლება-მოვალეობებს გასაგები ენით;
· ესწრება საგამოძიებო მოქმედებებსა და სასამართლო სხდომებს დაზარალებულის ემოციური მხარდაჭერის მიზნით;
· ეხმარება მას საჭირო სერვისების (ფსიქოლოგიური, სამედიცინო, იურიდიული) მიღებაში.
ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ კოორდინატორი არ ერევა მტკიცებულებების მოპოვების პროცესში – ის არ არის ადვოკატი ან პროკურორი, ის არის დაზარალებულის მხარდამჭერი.“
დაბოლოს, რას ურჩევდით ადამიანს, რომელიც დანაშაულის მსხვერპლი გახდა?
საბა ხელაშვილი: „პირველ რიგში, აუცილებელია, რომ მან თავიდანვე მოითხოვოს მისი უფლებების სრული განმარტება. ეს პროკურორისა და გამომძიებლის პირდაპირი ვალდებულებაა. დაზარალებულმა უნდა იცოდეს, რომ ის მარტო არ არის და კანონი მას იცავს.
თუ დაზარალებული გრძნობს, რომ მისი უფლებები ირღვევა, მაგალითად, მას უარს ეუბნებიან ინფორმაციის მიწოდებაზე, მას უფლება აქვს, პროკურორის დადგენილება გაასაჩივროს ზემდგომ პროკურორთან. 2023 წლის საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებით, ზემდგომი პროკურორის დადგენილების გასაჩივრებაც კი შესაძლებელია სასამართლოში.
ამდენად, საკუთარი უფლებების ცოდნა არის პირველი ნაბიჯი სამართლიანობის აღდგენისა და იმ ზიანის შემსუბუქებისკენ, რომელიც დანაშაულმა მიაყენა.
NS