1924 წლის აგვისტოს აჯანყება ლავრენტი ბერიას მიერ დაგებული ხაფანგი იყო?
მიუხედავად იმისა, რომ ამ დეზინფორმაციული ოპერაციის ამსახველი დოკუმენტები რუსეთის სპეცსამსახურების არქივებშია და კვლავ მიუწვდომელია, ჩემი აზრით, საქართველოში 1924 წლის “აგვისტოს აჯანყების” მომზადების წინა პერიოდი და მისი მიმდინარეობა საბჭოთა კავშირის მთავარი სადამსჯელო ორგანოს - გაერთიანებული სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს (ОГПУ) მიერ იყო დაგეგმილ-განხორციელებული. რა გვაძლევს ამის მტკიცების საფუძველს?
საბჭოთა დაზვერვის ისტორიის შესახებ არსებული დოკუმენტებით ირკვევა, რომ რუსი ეროვნების ჩეკისტს, პეტრე ზუბოვს (1898-1952) მჭიდრო კავშირი ჰქონია საქართველოსა და ქართულ ემიგრაციასთან. პ. ზუბოვი დაიბადა ტიფლისში, 1898 წლის 7 თებერვალს, კარგად ფლობდა ქართულ ენას. ის 1918 წელს გახდა ბოლშევიკური პარტიის წევრი და აქტიურად ჩაერთო ტერორისტულ აქციებში, რომლებიც საქართველოს რესპუბლიკის ხელისუფლების წინააღმდეგ იყო მიმართული. 1920 წლის მარტში ზუბოვი საგანგებო რაზმის მეთაურ მექი კედიას მებრძოლებმა დააპატიმრეს და ქუთაისის ციხეში გაამწესეს (სავარაუდოდ, იქ გაიცნო ლავრენტი ბერია), თუმცა რუსეთ-საქართველოს 1920 წლის 7 მაისის სამშვიდობო ხელშეკრულების გაფორმების შემდეგ გაათავისუფლეს.
1921 წლის 25 თებერვალს ზუბოვი წითელი არმიის ნაწილებთან ერთად შემოვიდა თბილისში. იმავე პერიოდიდან ის საქართველოს ჩეკას ოპერატიულ განყოფილებაში მუშაობს. 1922 წლის დასაწყისში ზუბოვი საქართველოს ჩეკას საგარეო დაზვერვის იმ ქვეგანყოფილების უფროსად დანიშნეს, რომელიც თურქეთში მოქმედი ქართული ემიგრაციის წინააღმდეგ ოპერატიულ-აგენტურულ მუშაობას ეწეოდა. საბჭოთა კავშირის საგარეო დაზვერვის დოკუმენტებში განსაკუთრებით ხაზგასმულია ზუბოვის დამსახურება 1922-24 წელს საქართველოში დაგეგმილი სამხედრო გამოსვლების ჩახშობის ოპერაციებში. ირკვევა, რომ ზუბოვს აგენტურა ჰყავდა სტამბოლში, ქართულ ემიგრანტებს შორის და მას 1922 წლის ივნისში ხელთ ჩაუვარდა საიდუმლო ინფორმაცია, საიდანაც ირკვეოდა, რომ საზღვარგარეთ მყოფი ქართველი ემიგრანტები და საქართველოში დარჩენილი პატრიოტები სამხედრო აჯანყებას გეგმავდნენ. ლავრენტი ბერიამ ეს ინფორმაცია გაერთიანებული სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს თავმჯდომარეს - ფელიქს ძერჟინსკის მოახსენა. მან კი, საკითხის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, სპეციალური საიდუმლო მოხსენება წარუდგინა ბოლშევიკების უმაღლეს პარტიულ ორგანოს, პოლიტბიუროს, სადაც (როგორც საბჭოთა საგარეო დაზვერვის ისტორიის წყარეობშია აღნიშნული) დამტკიცებული ყოფილა შესაბამისი პოლიტიკური და საორგანიზაციო ზომები. ასე რომ, საქართველოში სამხედრო აჯანყების გეგმების ხელში ჩაგდების, ქვეყნის შიგნით ქართველი პატრიოტების გამოვლენისა და ემიგრაციიდან სოციალ-დემოკრატების ბელადების ჩამოტყუების სპეცოპერაცია მოსკოვში 1923 წლის გაზაფხულიდან მუშავდებოდა და 1924 წლის აგვისტოს ბოლოს ბოლშევიკების სისხლიანი გამარჯვებით დასრულდა.
“აგვისტოს აჯანყების” “ოპერატიული კომბინაციების” მიზნები და განხორციელების მეთოდები ანალოგიური იყო, რაც “სინდიკატისა” და “ტრესტის” დეზინფორმაციული ოპერაციების დროს.
თუ რუსეთში გე-პე-უმ “ქაღალდზე” შექმნა ფიქტიური (ე.წ. ლეგენდირებული) „კონტრევოლუციური ორგანიზაციები“, რომელიც ვითომდა საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე მოქმედებდნენ (ფარულ დივერსიულ ოპერაციებსა და ტერორისტულ აქტებს ახორციელებდნენ და ათასობით წევრს ითვლიდნენ), საქართველოში ამის აუცილებლობა არ იყო. 1921 წლის მარტის შემდეგ საქართველოში ანტიბოლშევიკურ განწყობას მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი არც მალავდა: იმართებოდა კრებები, მიტინგებზე იკრიბებოდა ათასობით ადამიანი, განსაკუთრებით აქტიურობდა ახალგაზრდობა. ჩეკა- გე-პე-უმ ამ ორგანიზაციებში შეაგზავნა აგენტები, რომლებიც ავრცელებდნენ დეზინფორმაციას, რომ დასავლეთის ქვეყნები (უპირველესად - საფრანგეთი და დიდი ბრიტანეთი) ფინანსებით და სამხედრო გზით მხარს დაუჭერდნენ აჯანყებულებს. ბათუმში ინგლისისა და საფრანგეთის კრეისერები შემოვლენო - ამგვარად ატყუებდა ბოლშევიკების აგენტურა საქართველოში მოქმედი ოპოზიციური პარტიების მომხრეებს. დეზინფორმაციული ოპერაციების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ამოცანა საქართველოში პოტენციური ოპოზიციის გამოვლენა და მათი განეიტრალება იყო, რასაც ბოლშევიკურმა რეჟიმმა მალევე მიაღწია.
პირდაპირ უნდა ითქვას: საბჭოთა სპეცსამსახურები სრულად აკონტროლებდნენ ’’აგვისტოს აჯანყების’’ მთელ პროცესს - აჯანყების დაგეგმვიდან დაწყებული და 28-29 აგვისტოს გამოსვლებით დასრულებული. ისინი ეტაპობრივად ანადგურებდნენ ქართველ პატრიოტებს: ჯერ 1922 წელს, შემდეგ 1923 წელს, ბოლოს კი - 1924 წელს. უნდა ვაღიაროთ, რომ ბოლშევიკების სპეცსამსახურებმა რამდენიმესვლიანი “ოპერატიული კომბინაციების“ ჩატარებით შეძლეს: პირველ ეტაპზე, ფარულად მოქმედი “დამოუკიდებლობის კომიტეტისა“ და “სამხედრო ცენტრის“ შემადგენლობის დადგენა და განადგურება, მეორე ეტაპზე კი, ემიგრაციიდან ყველაზე ანტისაბჭოურად განწყობილი და რადიკალური ლიდერების (ნ. ხომერიკი, ვ. ჯუღელი, ბ. ჩხიკვიშვილი და სხვ.) საქართველოში ჩამოტყუება და განადგურება. ამის შემდეგ აჯანყების რიგითი წევრების დაპატიმრება და დასჯა უკვე მარტივად გადასაწყვეტი იყო. ზოგი - დახვრიტეს, ნაწილი - გააციმბირეს, ხოლო უმრავლესობა - “შემოირიგეს“, რათა 1937-1938 წლებში ისინიც დაეხვრიტათ.
ჩეკა-გე-პე-უმ ემიგრანტულ ორგანიზაციებში შეაგზავნა აგენტები, რომლებმაც მალევე მოიპოვეს ქართული ემიგრანტული ორგანიზაციების ლიდერების ნდობა. ფართო აგენტურული ქსელის საშუალებით ჩეკა-გე-პე-უს წინდაწინ ჰქონდა დაწვრილებით ინფორმაცია ’’აგვისტოს აჯანყების’’ მზადების შესახებ.
ნოე რამიშვილი პარიზიდან სტამბოლში გაგზავნილ წერილში, რომელიც 1924 წლის 4 თებერვლით თარიღდება, წერს: “ბოლშევიკებმა აქ შექმნეს ჯაშუშთა ძლიერი ორგანიზაცია და კოლონიიდან ყველაფერს იგებენ”.
ჩემი აზრით, ბოლშევიკების აგენტები მხოლოდ პარიზში არ აქტიურობდნენ, ისინი მრავლად იყვნენ: სტამბოლში, ბერლინში, ლონდონში, რომში, ვარშავაში და ა.შ. ანუ ყველგან, სადაც კი ქართული ემიგრაციის კოლონიები არსებობდა. ბოლშევიკთა აგენტურა აქტიურად მოქმედებდა, როგორც ემიგრაციის რიგებში, ასევე - საქართველოში არალეგალურად მოქმედ ორგანიზაციებში. აჯანყებისთვის ფარული მომზადების პროცესში სათანადო კონსპირაციის დაცვა, ობიექტური და სუბიექტური მიზეზების გამო, უკიდურესად დაბალ დონეზე იყო.
ამიტომაც გე-პე-უმ შეძლო: საქართველოში ფარული ოპოზიციის მუშაობის მეთოდებისა და ხერხების დადგენა; საქართველოში არალეგალურად შემოსვლისა და გასვლის მარშრუტების გამოვლენა და კონტროლზე აყვანა; გაყალბებული ინფორმაციის მიწოდება სხვა ქვეყნების ( უპირველესად - პოლონეთის) დაზვერვისათვის.
ჩეკა-გე-პე-უს სპეცოპერაციები ’’სინდიკატი’’, ’’ტრესტი’’ და “აგვისტოს აჯანყების” ოპერატიული კომბინაციები ერთდროულად მიმდინარეობდა. შეიძლება დაიბადოს ლოგიკური კითხვა: თუ სპეცოპერაციები ’’სინდიკატი’’ და ’’ტრესტი’’ საბჭოთა სპეცსამსახურების მიერ სამაგალითოდაა მიჩნეული და ადრეც და ამჟამადაც რუსეთში ამით ტრაბახობენ, მაშინ ბოლშევიკებისთვის არანაკლებ წარმატებით ჩატარებული “აგვისტოს აჯანყების” ’’ოპერატიული კომბინაციები’’ რატომაა დამალული? რატომ არ იყენებდნენ ამ ოპერაციას საბჭოთა სპეცსამსახურები საკუთარი ’’უძლეველობის’’ საჩვენებლად?
ჩემი აზრით, ბოლშევიკებმა 1922 წლიდან 1924 წლის აგვისტოს აჯანყებამდე გამოავლინეს ანტისაბჭოთა წრეები წითელ არმიაში (რ. მუსხელიშვილი, ი. ყარანგოზიშვილი და სხვ.), უცხოეთიდან შემოიტყუეს ემიგრაციის ლიდერები (ნ. ხომერიკი, ბ. ჩხიკვიშვილი, ვ. ჯუღელი და სხვ.), გამოავლინეს საქართველოში არალეგალურად შემოსვლისა და გასვლის მარშრუტები – ანუ, ფაქტობრივად, ყველა დასახულ მიზანს მიაღწიეს, თუმცა სპეციალურად არ შეაჩერეს სამხედრო აჯანყება (რაც თავისუფლად შეეძლოთ, რადგანაც სრულ ინფორმაციას ფლობდნენ), რათა შემდეგ სასტიკად და სამაგალითოდ გასწორებოდნენ აჯნყებულებსა და მათ თანამოააზრებს. ამიტომ დიდი მსხვერპლის გამო სატრაბახო აღარ იყო, განსაკუთრებით საერთაშორისო საზოგადოების თვალში.
საქართველოში 1922-1924 წლებში ანტიბოლშევიკური გამოსვლების შედეგების ანალიზი ამგვარია: 1922 წელს კახეთსა და ხევსურეთში სტიქიურ გამოსვლებს შედეგად მხოლოდ ის მოჰყვა, რომ ჯერ 50-მდე აჯანყებული დახვრიტეს, შემდეგ კი - რეპრესიები გაამკაცრეს. 1923 წლის გამოსვლების შედეგიც მსგავსი იყო: 100-ზე მეტი დახვრეტილი და ათასობით რეპრესირებული. 1924 წლის “აგვისტოს აჯანყების” შემდეგ დახვრიტეს 1000-ზე მეტი კაცი, გაცილებით მეტი კი - გადაასახლეს.
ამის შემდეგ ბოლშევიკებმა პოზიციები კიდევ უფრო გაიმყარეს: სოციალ-დემოკრატიული პარტიის საქართველოში დარჩენილი წევრები შანტაჟის გზით აიძულეს პარტია დაშლილად და ლიკვიდირებულად გამოეცხადებინათ. ამასთან ერთად, აჯანყების წარუმატებლობამ გამოიწვია დაპირისპირება ოპოზიციაში, როგორც საქართველოში, ასევე - ემიგრაციაში. უკიდურესად გამწვავდა ურთიერთობა სოციალ-დემოკრატიულ პარტიასა და დანარჩენ ემიგრაციას შორის. ასე რომ, საქართველოში ბოლშევიკების ფარული კონტროლით მიმდინარე 1922-1924 წლების ანტისაბჭოთა გამოსვლების შემდეგ ბოლშევიკების პოზიციები უფრო გაძლიერდა, ხოლო ქართველ პატრიოტებს კი ისღა დარჩენოდათ, ნიკოლოზ ბარათაშვილის უკვდავი ლექსი, “მერანი” გაეხსენებინათ:
ცუდად ხომ მაინც არ ჩაივლის ეს განწირულის სულის კვეთება,
და გზა უვალი, შენგან თელილი, მერანო ჩემო, მაინც დარჩება;
და ჩემს შემდგომად მოძმესა ჩემსა სიძნელე გზისა გაუადვილდეს,
და შეუპოვრად მას ჰუნე თვისი შავის ბედის წინ გამოუქროლდეს!
(მეოთხე ნაწილის დასასრული)