ბირთვული იარაღი - აპოკალიფსი დედამიწისთვის
რედაქციაში უამრავი თხოვნა შემოდის, უფრო მეტი ყურადღება დავუთმოთ საკითხს, როგორ მოიქცნენ მოქალაქეები ექსტრემალურ ვითარებაში. როგორც ყოველთვის, ვითვალისწინებთ მკითხველის თხოვნას და ახალ რუბრიკაში მარტივად და გასაგებად ავხსნით, როგორ უნდა იმოქმედონ მოქალაქეებმა არა მარტო შეიარაღებული კონფლიქტის, არამედ მშვიდობიანობის დროსაც ნებისმიერ მძიმე ვითარებასთან გასამკლავებლად: იქნება ეს წყალდიდობა, ღვარცოფი, მეწყერი, ზვავი, ავტოკატასტროფა, ხანძარი, მიწისძვრა თუ სხვა სახის კატასტროფა. ვუსურვებთ ჩვენს მკითხველს, რომ ამ რჩევების პრაქტიკულად გამოყენება არასოდეს დასჭირვებოდეს. რუბრიკაში "სამოქალაქო თავდაცვა" დიდი სიამოვნებით ვუპასუხებთ ამ საჭირბოროტო თემებთან დაკავშირებულ მკითხველის კითხვებსაც, რომელთა გამოგზავნა "კვირის პალიტრის" საიტზე www.kvirispalitra.ge გამოქვეყნებული სტატიების კომენტარებში შეიძლება.
მასობრივი განადგურების იარაღის სამეულის მიმოხილვას ბირთვული იარაღით ვამთავრებთ, რადგან ამ საშინელი, გამანადგურებელი იარაღის მასობრივმა გამოყენებამ შეიძლება მართლაც გააქროს ადამიანთა მოდგმა დედამიწაზე. პირველი ცივი ომის დროს ბირთვული იარაღი ერთგვარ გლობალურ საფრთხობელად იქცა. მისი ეშინოდათ, თუმცა ყველა დარწმუნებული იყო, რომ ჰიროსიმისა და ნაგასაკის შემდეგ მის გამოყენებას ვერავინ გაბედავდა, მაგრამ აი, თითქმის ნახევარი წელია, რაც რუსეთ-უკრაინის ომი მიმდინარეობს, რომლის მსგავსი ევროპაში მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ არავის უნახავს და რუსეთის მიერ ბირთვული, მათ შორის, ტაქტიკური დანიშნულების იარაღის გამოყენების შესაძლებლობა კვლავ აქტუალური ხდება. ამას ემატება უკრაინის ატომურ ელექტროსადგურებთან, განსაკუთრებით, ზაპოროჟიის ევროპაში უდიდეს ატომურ ელექტროსადგურთან მიმდინარე საბრძოლო მოქმედებები, სადაც ექვსიდან ერთ-ერთი ატომური რეაქტორის დაზიანება-აფეთქებამ შეიძლება ჩერნობილის ტრაგედია დაგვავიწყოს.
როგორია ბირთვული იარაღის მოქმედების პრინციპი?
მარტივად რომ ავხსნათ, ეს არის მძიმე ბირთვების ჯაჭვური რეაქციით დაყოფის (ატომური, იგივე ბირთვული ბომბი) ან თერმობირთვული სინთეზის (თერმობირთვული ბომბი) შედეგად გამოყოფილი უზარმაზარი ენერგია.
ატომური, იგივე ბირთვული ასაფეთქებელი მოწყობილობის დამზადებისას გამოიყენება 90%-ზე მეტად გამდიდრებული ურან-235-ის ან 94%-იანი პლუტონიუმ-239-ის იზოტოპები. ეს უკანასკნელი ბუნებაში არ მოიპოვება და მას ხელოვნურად იღებენ ურან-238-ის ნეიტრონების დასხივებით. შესაბამისად, ატომური ანუ ბირთვული იარაღის ინიცირებისას მიმდინარეობს მხოლოდ ერთი ფაზა - ურანისა ან პლუტონის მძიმე ბირთვების დაყოფა მსუბუქ ელემენტებად, უფრო ძლიერ თერმობირთვულ ასაფეთქებელ მოწყობილობაში კი დეიტერიუმისა და ტრიტიუმის უსწრაფესი თერმობირთვული პროცესის შედეგად უდიდესი ენერგია გამოიყოფა.
თერმობირთვული ბომბი ორ ან სამფაზიანი მოქმედებისაა.
ორფაზიან (იგივე ორსაფეხურიან) ასაფეთქებელ მოწყობილობაში ერთიმეორის მიყოლებით ორი პროცესი ვითარდება: ჯერ მძიმე ბირთვების დაყოფა, შემდეგ კი თერმობირთვული სინთეზი.
სამფაზიანი ბირთვული, იგივე წყალბადის ბომბი განსაკუთრებული სიმძლავრის მასობრივი განადგურების იარაღია და მისი ინიცირების შემდეგ სამფაზიანი პროცესი მიმდინარეობს, რისთვისაც ასაფეთქებელ მოწყობილობაში დამატებულია მაღალი რადიაქტივობის ნივთიერებები.
ცალკე გამოსაყოფია ნეიტრონული ბომბი, რომელიც აფეთქებისას სწრაფი ნეიტრონების ნაკადს გამოტყორცნის და უფრო მოწინააღმდეგის ცოცხალი ძალის დასაზიანებლად არის განკუთვნილი, ვიდრე - საბრძოლო ტექნიკის გასანადგურებლად.
სად შეიძლება მოხდეს ბირთვული აფეთქება?
ბირთვული აფეთქება შეიძლება იყოს შვიდი სახის: ჰაერში (ტროპოსფეროში); მაღლივი (ატმოსფეროს ზედა ფენებში, კოსმოსის საზღვართან, დაახლოებით 100 კმ-ზე დედამიწის ზედაპირიდან); უშუალოდ კოსმოსში, ჩვენი პლანეტის ორბიტაზე ან სულაც შორეულ კოსმოსში; მიწის ზედაპირზე; მიწის ქვეშ; წყლის ზედაპირზე და წყლის ქვეშ.
მიიჩნევენ, რომ გარემო რადიოაქტიური იზოტოპებით ყველაზე მეტად ბინძურდება მიწის ზედაპირზე განხორციელებული ბირთვული აფეთქებების დროს.
ბირთვული აფეთქების სიმძლავრე
ბირთვული ბომბის სიმძლავრე განისაზღვრება ტრინიტროტოლუოლის რაოდენობით, ანუ რამდენი ტონა ტროტილი უნდა აფეთქდეს, რომ მისი ძალა ბირთვულ აფეთქებას შეესაბამებოდეს...
ბირთვული იარაღი სიმძლავრის მიხედვით იყოფა ხუთ ჯგუფად: ზემცირე (ერთ კილოტონაზე ნაკლები სიმძლავრის); მცირე (1-10 კილოტონა); საშუალო (10-100 კილოტონა); დიდი სიმძლავრის (100 კილოტონიდან ერთ მეგატონამდე) და ზემძლავრი (ერთ მეგატონაზე მეტი).
1945 წლის წლის 6 აგვისტოს იაპონიის ქალაქ ჰიროსიმის თავზე, 600 მ სიმაღლეზე აფეთქებული ამერიკული ატომური ბომბის სიმძლავრე 13-დან 18 კილოტონამდე ტროტილის ეკვივალენტური იყო, ხოლო სამი დღის შემდეგ, 9 აგვისტოს, ქალაქ ნაგასაკის თავზე ატომურმა ბომბმა 21 კილოტონა ტროტილის ეკვივალენტური სიმძლავრის აფეთქება გამოიწვია.
რა სახის ბირთვული შეიარაღება არსებობს?
ბირთვული ასაფეთქებელი მოწყობილობა შეიძლება მოთავსდეს შეიარაღების შვიდ ძირითად კლასში. ესენია: საავიაციო ბომბი; საავიაციო რაკეტა; ბალისტიკური და ფრთოსანი რაკეტის ქობინი; საარტილერიო ჭურვი; სიღრმული, ფსკერის და ღუზის საზღვაო ნაღმი; საზღვაო ტორპედო და სახმელეთო საინჟინრო ნაღმი.
ბირთვული იარაღის გადამტანი საშუალებები
ბირთვული იარაღის გადამტანი საშუალებები შეიძლება დაიყოს ტაქტიკური, ოპერატიულ-ტაქტიკური და სტრატეგიული დანიშნულებისად.
ტაქტიკურ დონეზე ბირთვული იარაღის გამოყენება შეიძლება 152, 155 და 203 მმ კალიბრის სპეციალური საარტილერიო ჭურვებით, ასევე - საფრონტო ბომბდამშენებისა და ტაქტიკური ავიაციის მიერ გამოყენებადი ბომბებითა და რაკეტებით.
ოპერატიულ-ტაქტიკურ დონეზე გამოიყენება ბირთვული იარაღის გადამტანი შორი მოქმედების ავიაცია, ასევე - ახლო და საშუალო მანძილის ფრთოსანი და ბალისტიკური რაკეტები. სტრატეგიულ სიშორეზე მოქმედებს საკონტინენტთაშორისო და წყალქვეშა ნავების ბალისტიკური რაკეტები და სტრატეგიული დანიშნულების რაკეტმზიდ-ბომბდამშენი თვითმფრინავები, თუმცა ეს დაყოფა მაინც პირობითია, რადგან სტრატეგიული რაკეტმზიდ-ბომბდამშენის ეკიპაჟსაც ვერავინ დაუშლის ტაქტიკური დანიშნულების ბირთვული იარაღის გამოყენებას რამდენიმე ასეული კმ-ის რადიუსში.
რა დამაზიანებელი ფაქტორები აქვს ბირთვულ აფეთქებას?
ბირთვული აფეთქებისას წარმოიქმნება ხუთი სახის დამაზიანებელი ფაქტორი: დამრტყმელი ტალღა; სითბური გამოსხივება; შემღწევი რადიაცია; რადიოაქტიური დაბინძურება და ელექტრომაგნიტური იმპულსი.
დამრტყმელი ტალღა - 20 კილოტონა ტროტილის ეკვივალენტური სიმძლავრის ბირთვული აფეთქების შემდეგ ჰაერის დამრტყმელი ტალღა 1,4 წმ-ში - ერთ კმ-ს, 4 წმ-ში - 2 კმ-ს, 7 წმ-ში - 3-კმ-ს, 12 წმ-ში კი 5 კმ-ს ფარავს.
ის საშიშია ადამიანისთვის, თუმცა ბირთვული აფეთქების გაელვების დანახვიდან მცირე დრო რჩება თავშესაფრის მოსაძებნად ან სულაც მიწაზე დაწოლისთვის.
სითბური გამოსხივება - ჰიროსიმაში ატომური აფეთქების შემდეგ ქალაქის ქუჩებში და დანგრეული შენობების კედლებზე ადამიანთა სილუეტები გამოისახა, რაც ძალიან მაღალი ტემპერატურის გამოყოფის შედეგი გახლდათ.
ბირთვული აფეთქების სითბური გამოსხივება მხოლოდ რამდენიმე წამი გრძელდება და თუ ადამიანმა ამ დროს მოასწრო გაუმჭვირვალე საგანს ამოფარება (მაგალითად, კედელს), მაშინ ის ბირთვული აფეთქების ამ კონკრეტულ დამაზიანებელ ფაქტორს გადაურჩება.
თუკი ამოსაფარებელი არაფერია, ადამიანი სასწრაფოდ უნდა დაწვეს პირქვე, ფეხებით აფეთქების მხარეს და სახე დაიფაროს ხელებით. არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება ბირთვული აფეთქებისკენ გახედვა - ამან შეიძლება სრული დაბრმავება გამოიწვიოს.
შემღწევი რადიაცია - ეს არის იონიზებული გამოსხივება, როდესაც ატომური ბირთვების, ფოტონებისა თუ სხვა ელემენტარული ნაწილაკების ნაკადი აღწევს ნივთიერებაში და ნეიტრალურ მოლეკულებსა და ატომებს იონებად გადააქცევს.
ის ადამიანის ორგანიზმში იწვევს მწვავე სხივურ დაავადებას და დამოკიდებულია მიღებული დოზის სიძლიერეზე - დროის მცირე პერიოდში დიდი დოზით დასხივების შემთხვევაში, რაც აუცილებლად მოხდება ბირთვული აფეთქების ეპიცენტრთან ახლოს ყოფნისას, გადარჩენის შანსი თითქმის აღარ რჩება.
რადიოაქტიური დაბინძურება - ადამიანი შეიძლება გადაურჩეს ბირთვული აფეთქებისას წარმოქმნილ ჰაერის დამრტყმელ ტალღას, სითბურ გამოსხივებასა და შემღწევ რადიაციას და მიწისქვეშა თავშესაფრიდან გახარებული ამოვიდეს იმით, რომ გადარჩა, მაგრამ მას კიდევ ერთი, ფარული, თუმცა ძალიან ვერაგი საფრთხე ემუქრება - მაღალი რადიოაქტიური იზოტოპებით შექმნილი რადიაციული ფონი.
იოდი-131 ბეტა და გამა რადიოაქტიური იზოტოპია, რომლის ნახევრად დაშლის პერიოდი რვა დღე-ღამეა, მაგრამ ბეტა გამოსხივება ადამიანის ორგანიზმის უჯრედების მუტაციასა და დაშლას რამდენიმე მილიმეტრის სიღრმემდე იწყებს და ფარისებრ ჯირკვალში კონცენტრირდება.
სტრონციუმ-90-ის ნახევარდაშლის პერიოდი 28,5 წელია. ის ადამიანის ძვლებში გროვდება, დროთა განმავლობაში ასხივებს ძვლის ტვინს და იწვევს სხივურ დაავადებას.
ცეზიუმ-137 ბირთვული აფეთქებებისა და ატომურ ელექტროსადგურებზე მომხდარი ავარიების შემდეგ დედამიწის ბიოსფეროს ერთ-ერთ მთავარ რადიოაქტიურად დამაბინძურებელ იზოტოპად ითვლება. მისი ნახევარდაშლის პერიოდი 30 წელს აღწევს. ეს საშიში იზოტოპი კუნთებსა და ღვიძლში გროვდება, რადგან ადამიანის სხეულში, ძირითადად, სასუნთქი და საყლაპავი ორგანოებიდან ხვდება. ითვლება, რომ რადიოაქტიურ იზოტოპს პირდაპირ იწოვს სოკოს ზოგიერთი სახეობა, ამიტომაც იმ ტყეებში, რომელთაც რადიოაქტიურმა ღრუბელმა გადაუარა, არაფრის დიდებით არ შეიძლება სოკოს მოკრეფა.
ელექტრომაგნიტური იმპულსი ბირთვული აფეთქების ერთადერთი დამაზიანებელი ფაქტორია, რომელიც ადამიანის ჯანმრთელობაზე უშუალოდ არ მოქმედებს, მაგრამ მწყობრიდან გამოჰყავს ელექტრომოწყობილობები და თუკი ამ დროს ადამიანები სამგზავრო თვითმფრინავში სხედან, შეიძლება ავიაკატასტროფის მსხვერპლნი გახდნენ.
რადიაციული დასხივების დასაშვები და სასიკვდილო დოზები
მიიჩნევა, რომ თუკი რადიაციული დასხივების ბუნებრივი ფონი 0,05 მიკროზივერტ/სთ-დან 0,5 მიკროზივერტ/სთ-მდე მერყეობს, მაშინ ის უსაფრთხოა ადამიანის ორგანიზმისთვის. რადიაციული დასხივების სასიკვდილო დოზა იწყება 6-7 ზივერტი/სთ სიმძლავრის გამოსხივებიდან, თუმცა ისიც გასათვალისწინებელია, რომ შეიძლება დასხივების დოზა არც უახლოვდებოდეს ამ სახიფათო პარამეტრს, მაგრამ ის დიდხანს გაგრძელდეს და რადიონუკლიდები ადამიანის სხეულში დროთა განმავლობაში საშიში რაოდენობით დაგროვდეს.