"ვერ გეტყვით, რომ ციხეში მოულოდნელად აღმოვჩნდი, ამის მოლოდინში სულ ვიყავი" - ვახტანგ ძაბირაძის დისიდენტური ცხოვრება და ამბავი, რომლის გამომზეურებაც არც ერთმა ხელისუფლებამ არ მოინდომა
ზესტაფონის ულამაზეს სოფელში, ტაბაკინში, პედაგოგების ოჯახში დაიბადა და გაიზარდა.
ძალიან მოსწონდა მასწავლებლებთან ურთიერთობა. ამბობს, რომ მშობლებთან ერთად, მის ცნობიერებაზე უდიდესი გავლენა იქონიეს ისტორიის და ქართულის მასწავლებლებმა. სწავლა ზესტაფონის საჯარო სკოლაში დაიწყო, შემდეგ კი თბილისში, კომაროვის სკოლაში გააგრძელა. პოლიტექნიკურ ინსტიტუტში, ავტომატიკისა და გამოთვლითი ტექნიკის ფაკულტეტი დაამთავრა, მაგრამ პროფესიით არ უმუშავია.
ჯერ კიდევ ძალიან ახალგაზრდა იყო, როდესაც ანტისაბჭოთა საქმიანობისთვის გაასამართლეს და პერმის პოლიტპატიმართა ბანაკში გადაასახლეს. ყველაფრის მიუხედავად, ბრძოლა არ შეუწყვეტია და ბოლო დრომდე ეროვნული მოძრაობის აქტიური მონაწილე იყო. ამ ადამიანს დღეს ჩვენ როგორც ერთ-ერთ ყველაზე ობიექტურ და მიუკერძოებელ პოლიტოლოგს, ასევე, როგორც კონსტიტუციონალისტს ვიცნობთ.
სხვათა შორის, ბევრმა ისიც არ იცის, რომ ვახტანგ ძაბირაძე რესპუბლიკური პარტიის ერთ-ერთი დამფუძნებელია, ამავე პარტიის არალეგალური ჟურნალის, “სამრეკლოს” ერთ-ერთი გამომცემელი და ავტორი. 1992-დან 1995 წლამდე საქართველოს პარლამენტის წევრის გახლდათ. როგორც თავად ამბობს, აქტიური პოლიტიკიდან მაშინ წავიდა, როდესაც მიხვდა, რომ მის შეხედულებებს უმცირესობა იზიარებდა. მას შემდეგ ძირითადად პოლიტოლოგიითა და პუბლიცისტიკითაა დაკავებული. ირწმუნება, რომ ახლა ყველაზე დიდ სიამოვნებას ზესტაფონში საკუთარ ეზოში მუშაობა ანიჭებს. აქვს პატარა მეურნეობა, წურავს ღვინოს, ნადირობს, თანაც - თავისი განსაკუთრებული სტილით... ჰყავს მეუღლე და ორი ვაჟიშვილი, მოუთმენლად ელოდება ორ ამბავს - გახდეს ბაბუა და საქართველოს ხელისუფლებაში ეროვნული, დემოკრატიული და ნამდვილად პროდასავლური ძალა მოვიდეს...
ვახტანგ ძაბირაძე:
- ჩემთვის ძალზე მნიშვნელოვანი იყო კომაროვის სკოლაში გატარებული წლები, თუნდაც იმიტომ, რომ მათემატიკის კარგად სწავლამ ლოგიკური აზროვნება ჩამომიყალიბა. თუმცა, ჩემს ცნობიერებაზე ყველაზე დიდი გავლენა ისტორიის და ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლებმა მოახდინეს. ქართულის მასწავლებელი სიმონ სხირტლაძე, ლადო ასათიანისა და მირზა გელოვანის მეგობარი იყო. ისტორიას ჯუანშერ ჯურხაძე მასწავლიდა. საოცარი პიროვნება, თბილისის კოლორიტი იყო. სხვათა შორის, “დიდოსტატის მარჯვენაში” ზვიად სპასალარის როლი აქვს შესრულებული. საოცარ გარემოში მივიღე განათლება, სკოლიდან წამოსული იმპულსები მუდმივად მუშაობდა ჩემს პიროვნებად ჩამოყალიბებაზე. ინსტიტუტში ცოტა სხვაგვარი გარემო დამხვდა, უფრო ოფიციალური და ზედაპირული.
- კომუნისტებმა რა მიიჩნიეს თქვენი მხრიდან ანტისაბჭოთა საქმიანობად, რის გამო გაგასამართლეს?
- სიმონ სხირტლაძისა და ჯუანშერ ჯურხაძის გაკვეთილებზე კომუნისტურ იდეოლოგიას ვერ მოისმენდი. ჩემს ოჯახშიც ანტისაბჭოთა განწყობა მძლავრობდა, მიუხედავად იმისა, რომ მამა პარტიული იყო. ე.ი. სკოლაში, მოსწავლეებსა და მასწავლებლებთან იმდენად საერთო ინტერესები და ახლო ურთიერთობა გვქონდა, რომ ინსტიტუტში ლექტორების ოფიციალურობა და ზედაპირულობა ძალიან მეუცხოვა. ჯერ მაშინვე გამიჩნდა პროტესტი, მერე კიდევ, ჩემი სტუდენტობა 70-იან წლებს დაემთხვა: ეს ის პერიოდია, როდესაც შევარდნაძე გამოდის ასპარეზზე, მჟავანაძეს წყალი აქვს შემდგარი, ინსტიტუტებში მოდიან ახალი ლექტორები, ძველი ბიუროკრატია იცვლება ახალი ბიუროკრატიით... მიუხედავად იმისა, რომ ერთპარტიული სისტემა იყო, ხელისუფლებაში მნიშვნელოვანი ცვლილებები მაინც აჩენდა ღია დერეფანს, როგორც ობიექტური ინფორმაციისთვის, ასევე აზროვნებისთვის, და სისტემა მცირე ხნით მაინც არამდგრადი ხდებოდა. ამის პარალელურად ძლიერდება ქართული იდეოლოგია, ლიტერატურის სარბიელზე გამოდიან: მაჭავარიანი, ლებანიძე, კალანდაძე... ახალი თაობა მოდის თეატრსა და კინოში. მოგვიანებით იქმნება “ჰელსინკის კავშირი”. ასეთ ვითარებაში მეც ნელ-ნელა გამიჩნდა ახალი გაგების, ალტერნატიული ინფორმაციის მიღების სურვილი და საბოლოოდ ანტისაბჭოთა განწყობის ადამიანად ვიქეცი.
- როგორ მოხვდით ეროვნულ მოძრაობაში?
- მეგობრებთან ერთად: ვახტანგ შონიასა და ლევან და დავით ბერძენიშვილებთან ერთად ჩამოვაყალიბე არალეგალური ჯგუფი, რომელსაც “რესპუბლიკური პარტია” ერქვა. სხვებიც იყვნენ, მაგრამ ეს ოთხეული გაგვასამართლეს. ანტისაბჭოთა მოქმედება ჟურნალ “სამრეკლოს” გამოშვებით დავიწყეთ. 1978 წელს მე იმ მიტინგის აქტიური მონაწილე ვიყავი, რომელიც ქართული ენისთვის სახელმწიფო ენის სტატუსის გაუქმების მცდელობას აპროტესტებდა. ეს იყო პირველი მშვიდობიანი მიტინგი, რომელიც სასურველი შედეგით დასრულდა. იმ კონკრეტულ მომენტში ქართული ენა გადავარჩინეთ, მაგრამ ვხვდებოდით, ბრძოლა ჯერ დასრულებული არ იყო. მაშინ “ჰელსინკი” ახალი დაშლილი იყო, მერაბ კოსტავა პატიმრობაში იმყოფებოდა, ზვიად გამსახურდია - ციხიდან ახალი გამოსული იყო. ვფიქრობდით, რომ რაღაც უნდა გაგვეკეთებინა, მაგრამ ისიც ვიცოდით, რომ თუ ჩვენს პოზიციებს ხმამაღლა გამოვთქვამდით, დაგვიჭერდნენ და გაგვაჩუმებდნენ. ამიტომაც გადავწყვიტეთ, არალეგალურად გვემოქმედა. სხვათა შორის, საკმაოდ დიდი დრო დასჭირდათ ჩვენი იდენტიფიცირებისთვის. 1983 წელს დაგვაპატიმრეს და მე ციხიდან 1987 წელს გამოვედი.
- რა სირთულეების გადალახვამ მოგიწიათ ციხეში, რა გავლენა იქონია თქვენზე იქ გატარებულმა წლებმა?
- ვერ გეტყვით, რომ ციხეში მოულოდნელად აღმოვჩნდი, ამის მოლოდინში სულ ვიყავი, ამიტომ ამ ამბავს მშვიდად შევხვდი. სირთულეები, რა თქმა უნდა, იყო, მაგრამ... ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, თბილისიდან პერმამდე ეტაპით ჩასვლა ნამდვილად არ იყო სასიამოვნო. მით უმეტეს, რომ მე ამ გზის გავლამ ორჯერ მომიწია. 1986 წელს, როდესაც გორბაჩოვმა “პერესტროიკა” დაიწყო, დისიდენტებისადმი დამოკიდებულება შედარებით ლოიალური გახდა. დეკემბერ-იანვარში თითქმის ყველა გაათავისუფლეს, მთავარი იყო, ანდრეი გრომიკოს სახელზე განცხადება დაგვეწერა, - “არ მივიჩნევ, რომ დანაშაული ჩავიდინე”, - და გათავისუფლებდნენ. მე არ მივიჩნიე ამის დაწერა საჭიროდ და თბილისში ჩამოყვანილი ისევ პერმში გამაბრუნეს...
- რა იყო ამ ტექსტში თქვენთვის მიუღებელი?
- პრინციპში, არც არაფერი, მაგრამ არ ვიცოდი, ამას რა კუდს გამოაბამდნენ. არ ვენდობოდი.
- გადაბირების მცდელობა თუ იყო?
- კი, იყო, მაგრამ ჩვენ გაგვიმართლა, ისეთ პერიოდში მოგვიწია პატიმრობამ, რომ რეჟიმიც ძალიან მკაცრი აღარ იყო. ჯერ კიდევ თბილისის იზოლატორში ვიყავით, ანდროპოვი რომ გარდაიცვალა და შუალედური გადაწყვეტილებების მიღება დაიწყეს. მერე გორბაჩოვის “პერესტროიკამაც” მოგვისწრო...
- თუმცა ბევრ დისიდენტზე, მათ შორის ძმებ ბერძენიშვილებზეც გავრცელდა ჭორი, თითქოს გადაიბირეს...
- დიახ, მაგრამ ეს იყო ჭორი, რომელსაც საბჭოთა პროპაგანდა მიზანმიმართულად ავრცელებდა. დღეს პოლიტიკაში თუ გეგულებათ ვინმე, ვისზეც ასეთი ჭორი არ გავრცელებულა?..
- თქვენ შესახებ მსგავსი არაფერი მსმენია.
- მე ლევანზე ბევრად ადრე წავედი პოლიტიკიდან, თანაც, მასავით მწარე ენა არ მაქვს.
- ვიდრე თქვენი პოლიტიკიდან წასვლის მიზეზებზე ვისაუბრებთ, გვიამბეთ, ციხიდან გამოსულს როგორი რეალობა დაგხვდათ ქვეყანაში და რა ვითარებაში გააგრძელეთ პოლიტიკური საქმიანობა?
- ციხიდან ახალი გამოსული ვიყავი, “ჭავჭავაძის საზოგადოება” რომ შეიქმნა. მეც მაშინვე მიმიწვიეს, მაგრამ ვიუარე. დრო მჭირდებოდა სიტუაციის გასაანალიზებლად.
- ამ დროს რესპუბლიკური პარტიიდან წამოსული იყავით?
- ამ პერიოდისთვის პარტია აღდგენილი არ გვქონდა. საერთოდ, მე ვფიქრობდი, რომ ეროვნული მოძრაობა სხვადასხვა პარტიად არ უნდა დაყოფილიყო, ვინაიდან მოსკოვი ამას აუცილებლად სათავისოდ გამოიყენებდა. მოგვიანებით, როდესაც ჯერ ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია შეიქმნა, შემდეგ - ქრისტიან-დემოკრატიული, “მწვანეები” და ა.შ. ვიფიქრე, რომ აზრი აღარ ჰქონდა ერთიანობაზე ფიქრს და რესპუბლიკური პარტიაც აღვადგინეთ. ჩვენ მაინც ვცდილობდით, რომ “ჭავჭავაძის საზოგადოებაში” დავრჩენილიყავით, მაგრამ მერე ესეც აღარ გამოვიდა და დამოუკიდებლად დავიწყეთ საქმიანობა. ერთხანს პარლამენტშიც ვიყავი, მაგრამ 2003 წლიდან გადავწყვიტე, რომ პარტიულ და პოლიტიკურ საქმიანობას აზრი არ ჰქონდა. პოლიტოლოგიური საქმიანობა უფრო მიზანშეწონილად მივიჩნიე და ამ სფეროში გადავინაცვლე.
- სულ მეგონა, რომ პროფესიით კონსტიტუციონალისტი იყავით, მაგრამ როდესაც თქვენს ბიოგრაფიაში ჩავიხედე, ასე არ აღმოჩნდა.
- პროფესიით არ ვარ კონსტიტუციონალისტი, მაგრამ ვინაიდან პოლიტიკური საქმიანობით დავკავდი, ჩემი ქვეყნის კონსტიტუციაც საფუძვლიანად შევისწავლე და სხვების კონსტიტუციაშიც ჩავიხედე.
- თქვენი პოლიტიკური საქმიანობა სამოქალაქო ომს დაემთხვა. როგორ აფასებთ დღევანდელი გადმოსახედიდან იმ პერიოდში მიმდინარე პროცესებს. რა იყო ჩვენი მაშინდელი პოლიტიკური სპექტრის მთავარი შეცდომა?
- შეცდომა ყოველთვის იყო და არის ერთი - ხელისუფლებაში მოსულ პოლიტიკურ ძალას აღარ უნდა დემოკრატიული ინსტიტუციების შექმნა, ყველა მხოლოდ ძალაუფლების შენარჩუნებაზე ფიქრობს. დაპირისპირებამდე საქმე ნამდვილად არ უნდა მისულიყო, მაგრამ ქვეყანაში მეხუთე კოლონა და პოლარიზების მაღალი დონეა, რთულია დაპირისპირების თავიდან არიდება.
- თქვენ ოპოზიციაში იყავით?
- დიახ, მაგრამ იმ იშვიათ ორგანიზაციას წარმოვადგენდი (რესპუბლიკურ პარტიას), რომელსაც შეიარაღებული ჯგუფები არ ჰყავდა. სხვა შანსი არ გვქონდა. ძალიან ცოტამ იცის, რა ხდებოდა მაშინ. 30 წელია, საქართველოში აგენტურაზე ვლაპარაკობთ. მეოთხე ხელისუფლება გვყავს უკვე და არც ერთმა მათგანმა არ მიიღო ლუსტრაციის კანონი.
- ამბობენ, რომ ახლა ამ კანონის მიღებას აზრი არა აქვს.
- მაშინ რატომ არ მიიღეს, როცა ჰქონდა?!. თუმცა ვფიქრობ, ისტორიის სწორად შეფასებისთვის აზრი ახლაც აქვს. ბალტიის ქვეყნებში, როგორც კი დამოუკიდებლობა მიიღეს და პირველი არჩევნები ჩაატარეს, მაშინვე მიიღეს ლუსტრაციის კანონი.
- როგორ გგონიათ, რატომ ვერ მივიღეთ?
- იმიტომ, რომ არც ერთ ხელისუფლებას არ აძლევდა ხელს. არავის არ უცდია, რეალურად გამოეძიებინა სამოქალაქო ომის ამბავი. ერთი რამის იმედი მაქვს: უკრაინის ომი დამთავრდება არა მარტო უკრაინის გამარჯვებით, არამედ ახალი რუსეთის დაბადებით და ძველი არქივებიც გაიხსნება, როგორც ეს მოხდა აღმოსავლეთის ქვეყნებში. ძალიან მინდა, მეც მოვესწრო ამ ამბავს. ძალიან ბევრი კითხვის ნიშანი მოიხსნება, ძალიან ბევრი ბურუსით მოცული საქმე გახდება ცნობილი.
- მრჩება შთაბეჭდილება, რომ გამსახურდიას ხელისუფლებასთან დაკავშირებით გარკვეული ეჭვები გაქვთ...
- შეგატყვეთ, რომ გაგიჭირდათ ამ შეკითხვის დასმა... ძალიან მარტივად გიპასუხებთ: მეხუთე კოლონა იყო და არის ყველა ხელისუფლებაში, ისევე, როგორც ოპოზიციაში. პერსონიფიცირებას ვერ მოვახდენ, ამას დოკუმენტები სჭირდება. მრჩება შთაბეჭდილება, რომ საქართველოში მეხუთე კოლონა საკმაოდ ძლიერი იყო. 1987 წლის დეკემბერში “ჭავჭავაძის საზოგადოების” პირველი აქცია ჩატარდა. დაახლოებით 60 კაცი ვიყავით. 1988 წლის ნოემბრიდან უკვე მასობრივი აქციები ტარდებოდა. 1989 წელს რაც მოხდა, უკვე მოგეხსენებათ. დროის მცირე მონაკვეთში იმდენი ადამიანი ჩაერთო ეროვნულ მოძრაობაში, რომ შეუძლებელია, ეს თავისთავად, ბუნებრივად მომხდარიყო. დღევანდელი გადასახედიდან მგონია, რომ ეროვნული მოძრაობის დიდი ნაწილი სწორედაც მეხუთე კოლონას წარმოადგენდა. მე სწორედ ამის მეშინოდა, როდესაც ვამბობდი, რომ პარტიებად არ უნდა დაშლილიყო ეროვნული მოძრაობა. მოხდა ის, რაც მოსალოდნელი იყო: დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლის პარალელურად, პარტიებს შორის ლიდერობისთვის ბრძოლაც დაიწყო. ე.ი. დამოუკიდებლობისა და ლიდერობისთვის ბრძოლა ერთდროულად მიმდინარეობდა. აი, სწორედ ამან გამოიწვია შიდა დაპირისპირებები.
- ხელისუფლებაში შევარდნაძის დაბრუნების მომხრე იყავით?
- მოგატყუებთ, რომ გითხრათ, რომ მისი დაბრუნების მომხრე ვიყავი, მაგრამ სამოქალაქო ომის შემდეგ ქვეყანაში სრული ქაოსი იყო. აღმოჩნდა, რომ შევარდნაძეს ამ ქაოსის დალაგების შესაძლებლობა ჰქონდა. ამასთან, ჩვენ აღარც იმდენი ძალა გვქონდა, რომ წინ აღვდგომოდით. ამიტომ მივიღეთ ის რეალობა, რაც იყო. თუმცა მასთან კოალიციაში არ შევსულვართ, ბოლომდე ოპოზიციაში დავრჩით და არსებული რეალობის შეცვლას შევეცადეთ. რა გავაკეთეთ, არ ვიცი, მაგრამ...
- გასაგებია. ახლა ის გვითხარით, რა იყო პარტიიდან და პოლიტიკიდან თქვენი წასვლის მიზეზი.
- როდესაც პოლიტოლოგი ხარ, საქმე მარტივია, დადებ ანალიზს და მშვიდად ხარ, იმიტომ, რომ სწორი ანალიზი გააკეთე, მაგრამ როდესაც პოლიტიკაში ხარ, მხოლოდ სწორი ანალიზი არ არის საკმარისი. პარტიაში იყო ასეთი პრობლემა - პროცესების შეფასებისას ყველა ვთანხმდებოდით, მაგრამ შემდეგ რა უნდა გაგვეკეთებინა, ამაზე ვეღარ ვთანხმდებოდით. ზოგიერთი ჩვენგანი ფიქრობდა, რომ რესპუბლიკური პარტია უნდა ყოფილიყო ორგანიზაცია მხოლოდ ინტელექტუალებისთვის. ეს ერთი მხრივ კარგია, ინტელექტუალებთან ურთიერთობა გაცილებით მარტივია, მაგრამ როდესაც გარეთ გამოვდიოდი და ვხედავდი, რომ ქვეყანა ინგრეოდა, მე კი ანალიზის გაკეთების მეტს ვერაფერს ვაკეთებდი, მივიჩნიე, რომ აქტიურ პოლიტიკაში აღარაფერი მესაქმებოდა. ანალიზს სახლიდანაც კი ვაკეთებ. სხვა თემებიც იყო, მაგრამ მთავარი მაინც ეს იყო.
- მეუღლე თქვენი თანამოაზრეა?
- კი, რა თქმა უნდა. პრეტენზიები არასდროს არ ჰქონია ჩემ მიმართ. არც მე მის მიმართ.
- ქალბატონი ნანა თქვენი ცხოვრების რა ეტაპზე გაიცანით?
- ნანა ცხოვრების ადრეულ ეტაპზე გავიცანი, მაგრამ დაქორწინებას არ ვაპირებდი, ვინაიდან ეროვნულ მოძრაობაში ვიყავი ჩართული და არ ვიცოდი, როდის მომიწევდა უცხო მხარეში “გასეირნება”... ციხიდან გამოვედი და ისეთი გაურკვეველი პროცესი იყო, რომ მაშინაც არ ვიცოდი, როდის რა მელოდა. საბოლოოდ, 40 წლის ასაკში დავოჯახდი და ახლა ორი ბიჭი მყავს - ალექსანდრე და დავითი. დაქორწინებული არც ერთი არ არის, მეშინია, ჩემი ბედი არ გაიზიარონ. ძალიან მინდა, მალე დაოჯახდნენ და ბაბუა გავხდე.
- პოლიტიკით არც ერთი არ დაინტერესდა?
- უფროსს აინტერესებს, მაგრამ პროფესიით ეკონომისტია და ბუნების დაცვით უფრო აქტიურად არის დაკავებული. უმცროსს პოლიტიკა საერთოდ არ აინტერესებს, მათემატიკას ასწავლის სკოლაში. ნამახვანჰესის საკითხით ორივეა დაინტერესებული.
- თქვენ თქვით, რომ ნადირობის განსაკუთრებული სტილი გაქვთ. რას გულისხმობდით?
- ვნადირობ იმაზე, რასაც ჩემი ეშინია; მე რისიც მეშინია, იმაზე ნადირობა არ მიყვარს.
- კარგად ისვრით?
- არა, ვერ დავიტრაბახებ. ჩემი ნადირობა ბუნების დაცვას უფრო ჰგავს: მე ხომ ვერაფერს ვკლავ და სხვასაც ხელს ვუშლი. შესანიშნავად მეხერხება ფრინველის დაფრთხობა.
- კერძების მომზადება თუ გეხერხებათ?
- ვერ ვიტყვი, რომელიმე კერძის მომზადება მიყვარს და მსიამოვნებს-მეთქი, მაგრამ შინ მარტო თუ დავრჩები, მშიერი არ მოვკვდები. სხვათა შორის, გურმანი არა ვარ, ჩემი ცხოვრება ისე წარიმართა, რომ კერძებში დიდი არჩევანის გაკეთების საშუალება არ მქონდა. “კომაროვში” რომ ვსწავლობდი, ინტერნატში ვცხოვრობდი და იმას ვჭამდი, რასაც იქ მთავაზობდნენ, სტუდენტობისას ნაქირავებში ვცხოვრობდი და რისი საშუალებაც მქონდა, იმას ვაკეთებდი და მივირთმევდი.
ხათუნა ბახტურიძე
ჟურნალი "გზა"