"ქიზიყელებს წმინდა გიორგიც რომ დაევიწყებინათ, ზედაშეს არ დაივიწყებდნენ“
შემოდგომა დგება და კახეთი რთვლისთვის ემზადება. წინათ საქართველოში რთველს საკრალური დატვირთვაც ჰქონდა. მაგალითად, კახელი კაცი საფერავს დანას ან მაკრატელს არ მიაკარებდა, ხელით სხლავდა და ხელითვე იკრიფებოდა ყურძენი, რომელიც ეკლესიაში საკურთხებლად მიჰქონდა.საკრალური მნიშვნელობა ჰქონდა ზედაშესაც. ზედაშეს ეძახდნენ ქვევრს, რომელშიც ეკლესიისთვის შესაწირ საუკეთესო ღვინოს ასხამდნენ. მას ისე უფრთხილდებოდნენ, როგორც სიწმინდეს და სჯეროდათ, რომ ის ყველა სურვილს ასრულებდა. წარმართულ პერიოდში ღვინის მარანსაც სალოცავის დანიშნულება ჰქონია. ამ და სხვა საინტერესო თემებზე მკვლევარი ნიკა ყარალაშვილი გვესაუბრა:
- ქიზიყში რთველი რიტუალური დღესასწაული იყო. მასში არა მარტო ოჯახის წევრები მონაწილეობდნენ, ეპატიჟებოდნენ მეზობლებს, ნათესავებს, მეგობრებს. პატივსაცემი სტუმრებისთვის ვენახში ჩხა-აკიდოებს ჭრიდნენ და სტუმრებს სახლში ატანდნენ. ჩხა ჰქვია ვაზის ტოტს, რომელსაც რამდენიმე მტევანი აბია, აკიდო კი ვაზის მოკლედ აჭრილი რქაა ორი მტევნით.
მეოცე საუკუნის 30-იან წლებამდე, სანამ ავტომანქანები გაჩნდებოდა, ყურძენს გოდრებში კრეფდნენ. სხვადასხვა ზომის გოდრებს სხვადასხვა სახელი ერქვა: გოდორი, გოდორაკი, გოგროხა და კალათა.
როგორც ეთნოგრაფი მენთეშაშვილი ამბობს, გოდორი წნელის ჭურჭელია, გოდორაკი მისი უმცროსი ვარიანტიო. გოგროხას ვირზე მოსაკიდებელ წნელის ჭურჭელს ეძახდნენ. გოდორი ყველაზე დიდ ჭურჭელს ერქვა და დაახლოებით 115 ფუთ ყურძენს იტევდა.
გოდრებით ყურძენი სახლში ურმებით მიჰქონდათ. საყურძნე გოდორ-გოგროხების დასაწნავად იყენებდნენ შინდის, რცხილისა და თხილის წნელებს. განსაკუთრებით ფასობდა თხილის გოდორი. თუ მეგოდრე შინდის წნელს ვერ შოულობდა, ცდილობდა ადგილ-ადგილ მაინც გამოეყენებინა შინდის მასალა, რათა გოდორი უფრო მყარი ყოფილიყო და დიდხანს გაეძლო. რთვლის დროს გოდრებს ვენახის თავში დგამდნენ და პატარა ჭურჭლებით ეზიდებოდნენ ყურძენს, ავსებულ გოდორს ურემზე დებდნენ. ქიზიყში არსებობდა ტერმინი "წაბანდება", რაც გოდრების თავის მოკვრას გულისხმობდა.
- კახელები მაშინ იწყებენ რთველს, როცა ყურძნის შაქრიანობა მაქსიმუმს აღწევს. ძველ დროში რთვლის მოახლოებას როგორ განსაზღვრავდნენ?
- როცა ყურძენი ქარვისფერი ანუ სანთლისფერი ხდებოდა. ძველი ხალხი ამბობდა, ყურძენმა ღუილი დაიწყო და რთვლის დრო დადგაო. სხვა კუთხეებისგან განსხვავებით, ქიზიყში რთვლის დაწყებამდე რიტუალს ატარებდნენ - კრეფის დაწყებამდე რომელიმე წმინდანის სახელზე შეთქმულ ვაზს აჭრიდნენ აკიდოს და ტაძარში მიჰქონდათ. სჯეროდათ, რომ თუ ვენახში რამდენიმე ძირს რომელიმე წმინდანის სახელზე მოუვლიდნენ და ამ ვაზზე მოწეულ ყურძენს უფალს გაუგზავნიდნენ, ღმერთი მათ ოჯახებსა და ვენახებს სტიქიური უბედურებებისგან დაიცავდა. ეკლესიაში მიტანილ ყურძენს მღვდელი დალოცავდა, მთელ ღამეს გაატარებინებდა წმინდა საკურთხეველში და მეორე დღეს მრევლს ურიგებდა როგორც დალოცვილ ხილს. შესაწირი ყურძენი აუცილებლად ხელით უნდა მოეკრიფათ, არ შეიძლებოდა მისთვის ბასრი იარაღის მიკარება. ერთმა არბოშიკელმა კაცმა ეთნოგრაფებს მოუთხრო, საფერავი ზიარების ყურძენია და თუ დანას მიაკარებ, ვაზი ხიბლში ჩაგივარდებაო.
- როგორი ღვინის მარნები ჰქონდათ ძველ კახელებს?
- შეძლებულ გლეხებს ქვითკირის, უმრავლესობას კი შემოწნული მარნები. ყველაზე გავრცელებული მაინც ღია ტიპის მარნები ყოფილა. ხალხს არ ჰქონდა კაპიტალური მარნის აშენების საშუალება და ქვევრებს ეზოში ყრიდნენ, უმეტესად ლეღვის ხის ძირას. თვლიდნენ, რომ ყველაზე კარგი ჩრდილი ამ ხეს აქვს და ყველა ქვევრსა და ღვინოს მზის პირდაპირი ზემოქმედებისგან კარგად იცავდა. ღვინით სავსე ქვევრებს ლეღვისა და კაკლის ფოთლებს ახურავდნენ, ბურნა არ მიეკარებაო.
მთელ კახეთში საუკეთესო ქვევრებს საგარეჯოს რაიონის სოფელ ანთოკში ამზადებდნენ. მე-20 საუკუნის დასაწყისში ლაგოდეხელებსაც დაუწყიათ ქვევრების კეთება, მაგრამ თურმე ხალხი არ ყიდულობდა. შედარებით მთიან რეგიონებში საქვევრე თიხას წყაროს წყლით ზელდნენ, ლაგოდეხში კი ნაგუბარი წყლით, რაც ქვევრში ჩასხმულ ღვინოს სპეციფიკურ გემოს აძლევდა. თუ ქვევრი სითხეს აპარებდა ან ძველდებოდა, შიგნიდან სანთლით კალავდნენ.
ყურძენს ხის ნავ-საწნახელში წურავდნენ. დიდ მარნებში ზოგს ქვითკირის საწნახელიც ჰქონია. მწურავი აუცილებლად მამაკაცი უნდა ყოფილიყო - ხალათს ლამაზად აიკალთავებდა და იწყებდა ფეხით ყურძნის დაწურვას. საწნახელში ყურძნის დაწურვა იოლი არ იყო, რადგან ყურძნის მარცვლების დაჭყლეტას და მის ბოლომდე გამოწურვას ძალა სჭირდებოდა. ერთ-ერთ საბუთში წერია, ქიზიყელები ისე კარგად წურავდნენ ყურძენს, კურკაც კი იმტვრეოდაო.
მარნების გვერდით მოწყობილი ჰქონდათ ე.წ. საქაჯავი. გლეხებისთვის მნიშვნელოვანი იყო რაც შეიძლება მეტი ღვინის დაწურვა, ამიტომ საქაჩავში ზოგჯერ ჭაჭასაც წურავდნენ.
- ყურძნის ჩენჩოსგან, რომელსაც კახეთში ჭაჭას უწოდებენ, ძველად არაყს არ ხდიდნენ?
- ძველ მასალებში ჭაჭისგან არყის გამოხდაზე ინფორმაცია არ არის. პლატონ იოსელიანის გიორგი მეცამეტის ცხოვრების აღწერაში ვკითხულობთ, რომ მეფე ხალხს არ ურჩევდა მის მოხმარებას, ამბობდა, მაწყინარია, წაგებულებისაო. მეთვრამეტე საუკუნეში ყურძნის ნარჩენების არაყს მაზნევარად (მავნებლად) მიიჩნევდნენ და საკვები დანიშნულება არ გააჩნდა. არაყი სასმელად რუსების საქართველოში შემოსვლის შემდეგ იქნა მიჩნეული.
- ძველად რომელი ჯიშის ყურძენი იყო გავრცელებული ქიზიყში?
- XVII-XIX საუკუნეებში ქიზიყში გავრცელებული იყო რქაწითელი და საფერავი, მოჰყავდათ ხიხვი და ქისი. ყურძნის ხარისხიანობას ფერით განსაზღვრავდნენ - ყურძენი ქარვისფერი უნდა გამხდარიყო. რამდენიმე ეთნოგრაფიულ წერილში ნათქვამია, რომ რთველს თოვლმა მოუსწრო, ყურძენი არ დაიმკრახაო, ანუ ვერ დააგროვა საჭირო შაქრიანობა და დაზამთრებამდე არ დაკრიფეს.
როგორც მოგახსენეთ, ძველად კახელი მევენახის მარანში აუცილებლად იყო ზედაშეს ქვევრი. ზედაშეს ტაძრებში საბარძიმედ იყენებდნენ. როცა კახეთში ან ქართლში იტყოდნენ, ზედაშე ღვინო დალიაო, ეს ნიშნავდა, რომ საუკეთესო ღვინო შესვა. ასეთ ღვინოს საინგილოში დადაშს უწოდებდნენ, რაჭაში - სალოცვილს, სამეგრელოში - თოხვამერიოს და ასე შემდეგ...
ქიზიყში ხალხი ქრისტიანობის შემოსვლამდე მზის კულტს ეთაყვანებოდა. ხორნაბუჯში მდგარა სალოცავი, რომელიც თავდაპირველად მზის სადიდებლად ყოფილა აშენებული. ზოგი მეცნიერის აზრით, ხორნაბუჯი - ხუარან ბუჯი მზის სადიდებელს ნიშნავს. ქრისტიანობის დამკვიდრების მერე ამ ადგილას დიდი საკათედრო ტაძარი აუშენებიათ.
წარმართულ პერიოდში რაკი ღვინის მარანს სალოცავის დანიშნულებაც ჰქონდა, მას აღმოსავლეთით უკეთებდნენ კარს, მარჯვენა კუთხეში კი აუცილებლად ყოფილა ჩაგდებული ქვევრი, რომელშიც შესაწირი ღვინო ესხა.
- ამჟამადაც არსებობს ზედაშე ქვევრებიდან ტაძრებისთვის ღვინის შეწირვის ტრადიცია?
- დასანანია, რომ ეს წესი ხალხმა მიივიწყა, სოფელ ვაქირში ზედაშეს დაყენებისა და ტაძრისთვის შეწირვის ძველ ტრადიციას მხოლოდ მერაბ მამაიაშვილის ოჯახი ინახავს.
პატარა ზედაშეს ქიზიყელებში ეკლესიაზე მეტი ძალა ჰქონდა. ბოლშევიკების დროს ერთ კაცს ეკლესიისთვის სახურავი მოუხდია და ღმერთი გასწყრომია. წასულა მკითხავთან და მას დაუვალებია, ზედაშეს სთხოვე შენდობაო. გადმოცემის მიხედვით, ეთერაანთ სიმონამ სხვისი ზედაშის ქვევრი ჩამოიტანა და შვილები არ შერჩა, სხვათა რჩევით ზედაშე აიკიდა და ყველაწმინდას ეზოში მიაბრძანაო.
გამოუვალ მდგომარეობაში ზედაშე შენდობისა და გადარჩენის საშუალება იყო. დღესაც ნახავთ ქიზიყის ზოგიერთი სოფლის ეკლესიის კედელთან ან თავად ეკლესიაში გაუქმებულ ქვევრებს. რადგან დიდია რწმენა ზედაშის ძალისა, მათ ხელს ვერა მოკვდავი ვერ ახლებს.
ზედაშის ღვინის ყიდვა-გაყიდვაც არ შეიძლებოდა. თუ ვინმე ურწმუნოს წაუცდებოდა ხელი, ზედაშე სასტიკად დასჯიდა. ერთ-ერთ ისტორიულ დოკუმენტში წერია, ქიზიყელებს წმინდა გიორგიც რომ დაევიწყებინათ, ზედაშეს არ დაივიწყებდნენ. ვინც ზედაშე ქვევრი მიატოვა ან მოიპარა, ან დააზიანა, მალე ცუდად გახდა და მოკვდაო; ზედაშეზე მისვლა დააგვიანდათ და ცოლ-შვილი ავად გაუხდაო და ა.შ. ხალხს ზედაშის რიდი და შიში ჰქონდა, ამიტომ მოგვიანებით ხალხი ოჯახში ზედაშეს ქვევრის ჩაყრას ერიდებოდა. ასე ნელ-ნელა მოიშალა საოჯახო ზედაშეების ტრადიცია და საგვარეულო ზედაშეს მიეცა დატვირთვა - მთელი გვარი იკრიბებოდა საგვარეულო ზედაშის გარშემო და მას თაყვანს სცემდნენ, უნთებდნენ სანთლებს, ადიდებდნენ, უკლავდნენ მამალს ან ცხვარს.
სოფელ საქობოში ერთმა ქალმა ეთნოგრაფებს მოუთხრო, რომ წლის ბოლოს ზედაშეს მფარველი ანგელოზი მთავარანგელოზ მიქაელს აბარებს ანგარიშს, ვინ მივიდა გვარიდან ზედაშეზე სალოცავად და ვინ არა. ზედაშე ძალიან სამართლიანია და ტყუილად არავის სჯის. მხოლოდ სიკვდილს ვერ აცილებს ადამიანს ზედაშე, თორემ სხვა ყველანაირი თხოვნა მასთან ჭრისო.
კახელებს შრომასა და სალოცავების პატივისცემასთან ერთად ღვინის სმაც ჰყვარებიათ. ერთ-ერთ საარქივო ცნობაში წერია, ანაგელებმა ღვინო ჩაასხეს ქვევრში და ახლა ერთი სული აქვთ, სასწრაფოდ მუცელში ჩაისხანო.
ნელი ვარდიაშვილი