რა შეაჩერებს „გაქცეულ“ ინფლაციას?!
საქართველოს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტი ინფლაციის სამიზნე 3%-იან მაჩვენებელზე დაბრუნებას 2023 წლის II კვარტალისთვის ვარაუდობს. მიზნობრივი ინფლაცია ოფიციალურად ახლაც 3%-ია, მაგრამ წლებია, რეალური ინფლაცია გაცილებით მეტია. აგვისტოს მონაცემებით, წლეულს ინფლაციამ 10,9% შეადგინა, რაც საკმაოდ მაღალია და შედეგად, მოსახლეობას დღეს სწორედ გაზრდილი ფასების პრობლემა აწუხებს. თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ მაისში ეს მაჩვენებელი 13,3% იყო. ინფლაციაზე პასუხისმგებელი ეროვნული ბანკია, მაგრამ ბოლო წლებში ინფლაცია მუდმივად 3-4-ჯერ მეტია მიზნობრივზე და მიზეზად ყოველთვის გარე ფაქტორებს ასახელებენ. ამას სპეციალისტების ნაწილი პასუხისმგებლობის თავიდან აცილებად მიიჩნევს. ეროვნული ბანკის პროგნოზით, ინფლაციის მაჩვენებლის შემცირება წლეულს კვლავ გაგრძელდება და უკვე III კვარტალში 8,85%-მდე, IV კვარტალში კი 7%-მდე უნდა შემცირდეს. ამავე პროგნოზით, 2023 წლის I პირველ კვარტალში ინფლაცია 5,3%, II კვარტალში კი 3,4% იქნება. რამდენად რეალისტურია ეს გათვლა, არსებული ფაქტორების გათვალისწინებით ახლა მაინც თუ არის რეალისტური ამ პროგნოზების შესრულება, რაზე იქნება ეს დამოკიდებული და რაც მთავარია, მოსახლეობისთვის ეს რას ნიშნავს, როგორ იგრძნობენ საკუთარ საფულეზე, თუ პროგნოზი გამართლდება, ამ საკითხებზე "კვირის პალიტრა" ფინანსისტ ზვიად ხორგუაშვილს ესაუბრა.
- უკვე დიდი ხანია, ფაქტობრივად, 2009 წლიდან, ცენტრალური ბანკი მიზნობრივ ინფლაციას გეგმავს, და ბოლო წლებში ინფლაცია ყოველთვის მიზნობრივზე მაღალი გვაქვს. ის, რომ დიდი ალბათობით ინფლაციის ტემპი შენელდება, დამოკიდებულია მონეტარულ პოლიტიკაზე. ბევრჯერ უთქვამთ, მონეტარული პოლიტიკა უნდა გავამკაცროთო, მაგრამ იმდენად არ გაუმკაცრებიათ, რომ ინფლაცია შეემცირებინა. ახლა თუ გაამკაცრებენ, და ეს სავსებით შესაძლებელია, მაშინ ინფლაციის მოთოკვა შესაძლებელი იქნება. ანუ ვგულისხმობ იმას, რომ შესაძლოა მოუწიოთ რეფინანსირების სესხებზე პროცენტის გაზრდამ, მთავრობა აიძულონ, რომ ნაკლები შიდა ვალი აიღოს და ნაკლებად დააფინანსოს ეროვნულმა ბანკმა სამთავრობო ვალი... მოკლედ, თუკი ეროვნული ბანკი ნაკლებად გაზრდის ფულის მასას, მაშინ სავსებით რეალისტურია, რომ დაბალი ინფლაცია გვექნეს. სხვა საკითხია, ეს გაკეთდება თუ არა, რადგან რამდენჯერაც დაგეგმეს რაღაც, არაფერი გამოვიდა. ინფლაცია გაცილებით მაღალია და შემდეგ ამას საგარეო ფაქტორებს აბრალებენ. თუ მარტო საგარეო ფაქტორების ბრალია და თავად არაფერ შუაში არიან, მაშინ როგორღა გვეუბნებიან, ინფლაცია დაიწევს თუ აიწევს, ხომ არ იციან, რა მოხდება? არც ომი დამთავრებულა რუსეთ-უკრაინას შორის და თან მოდის ზამთარი, რომელიც ძალიან რთული იქნება ენერგორესურსების მხრივ, რადგან რუსეთისა და დასავლეთის ურთიერთობა ძალიან დაძაბულია. თუმცა, ვიმეორებ, თუ ძალიან გაამკაცრებენ მონეტარულ პოლიტიკას, მაშინ შესაძლოა ინფლაციის მაჩვენებელი შემცირდეს. თუმცა ეს არ უნდა აგვერიოს ერთ რამეში - ინფლაციის შემცირება არ ნიშნავს, რომ ფასებიც დაიწევს. არა, პირიქით, ისევ გაიზრდება, მაგრამ არა ისე სწრაფად, როგორც წლეულს და შარშან.
- თუკი ეს პროგნოზი გამართლდა, ამას მოსახლეობა რით და როგორ იგრძნობს? რა იქნება ხალხისთვის ხელშესახები?
- არაფერი. და აგიხსნით, არაფერში რა იგულისხმება. როგორც ზემოთ მოგახსენეთ, თუ 3% გვაქვს ინფლაცია, ეს ნიშნავს, რომ დღეს არსებული ფასები 3%-ით გვიძვირდება და არაფერი არ გვიიაფდება. შესაბამისად, დაბალი ინფლაციისას ფასები მაინც იზრდება, მაგრამ როგორც აღვნიშნეთ, არა ისე, როგორც მაღალი ინფლაციის პირობებში.
- რამდენად არის შესაძლებელი, რომ ეს განცხადებაც პიარულია და გაისად ყველაფერს ისევ გარე ფაქტორებს დააბრალებენ? რაღაც ბერკეტი ხომ უნდა არსებობდეს, უამისოდ ყოველთვის შეუძლიათ გასამართლებლად რამე მიზეზი გამოძებნონ.
- ხშირად აკეთებენ პროგნოზს, რომ ინფლაციის ტემპი შენელდება, მათ შორის, ითვალისწინებენ ფასების საერთაშორისო დონის კლებას რაღაც პერიოდის განმავლობაში, ვალუტის კურსს, ასევე იმას, თუ როგორ მიდის საქართველოში დაკრედიტება, ფულის მასის ზრდა და სხვა ბევრ ფაქტორს, რაც მეცნიერულ გათვლებს ეყრდნობა. ძალიან ხშირად ამ მეცნიერულ გათვლებზე დაყრდნობით ეროვნული ბანკი გვპირდება დაბალ ინფლაციას, მაგრამ აქვს ისეთი მონეტარული პოლიტიკა, რომელიც მაღალ ინფლაციას განაპირობებს. ცხადია, გათვლა რეალისტურია, მაგრამ შესრულებას სწორად მოქმედება სჭირდება. ეროვნული ბანკი კი, ხშირად შეგვიმჩნევია, რომ არ არის მთავრობისგან დამოუკიდებელი ორგანო, არადა, წესით, უნდა იყოს. ხშირად გვინახავს არჩევნების წინა პერიოდში, თუნდაც 2020 წელს, რომ წლის განმავლობაში მთლიანად გაყიდული დოლარის 40% არჩევნების წინა ორ თვეში გაიყიდა. ეს კი ძალიან ბევრ კითხვას აჩენს, რადგან ერთბაშად ბაზარზე ბევრი დოლარის გატანა ამყარებს ლარს, მაშინ, როცა მოსახლეობისთვის ეროვნული ვალუტის კურსი პრობლემურია. გარდა ამისა, ეროვნული ბანკისგან არასდროს მოგვისმენია თუნდაც ერთი კრიტიკული განცხადება იმის შესახებ, რომ მთავრობა ძალიან ბევრ შიდა ვალს იღებს. ფულის მასის ზრდის ერთ-ერთი მიზეზი ის არის, რომ როდესაც ეროვნული ბანკი ლიკვიდურობისთვის ფულს აძლევს კომერციულ ბანკებს, მერე ამ ფულის ძალიან დიდ ნაწილს მთავრობა შიდა ვალად იღებს - ანუ, როცა მთავრობა ზრდის მოთხოვნას, ფულის მასა ხელოვნურად იზრდება. ამის თაობაზე კი არასოდეს მოგვისმენია განცხადება, რომ სასურველია ნაკლები შიდა ვალის აღება. არც ის გვახსოვს, როცა ფასები იზრდება, გადასახადების შემცირებაზეც გაეკეთებინოთ განცხადება, რომ ყველაფერს იღონებენ, რათა ფასები არ გაიზარდოს, ან ხელს შეუწყობენ შემცირებას. მთავარი პრობლემაც ის არის, რომ არ ვიცით, რას იზამენ. მათი მოქმედება დამოკიდებულია იმაზე, მთავრობას როდის და როგორ დასჭირდება ეროვნული ბანკი, თორემ ძალიან კარგი პროფესიონალები ჰყავთ და ფურცელზე შესაძლოა ძალიან სწორ რაღაცებსაც წერენ. მთავარი ის არის, ტოპმენეჯმენტი რამდენად დამოუკიდებლად მოქმედებს და რამდენად მიჰყვება პროფესიონალების გეგმას, მათ შორის მონეტარული პოლიტიკის გამკაცრებას და რამდენად შეეძლება, მთავრობას რაღაცებზე უარი უთხრას. ასეთი გამოცდილება კი, სამწუხაროდ, არ გვაქვს.
- ახლა ბიუჯეტში შედის ცვლილება, რითაც დეფიციტს ამცირებენ. ამან რა გავლენა შეიძლება იქონიოს ინფლაციის დონეზე?
- ნაკლები დეფიციტი ნიშნავს მოკლე და საშუალოვადიან პერიოდში შედარებით სტაბილურ კურსს. ხშირად კურსის გაქცევის მიზეზი ბიუჯეტის დეფიციტური ხარჯვაა, მაგრამ ამ შემთხვევაში ინფლაციისთვის ამას დიდი მნიშვნელობა არ ექნება, რადგან როდესაც ხელისუფლებამ თქვა, 700 მილიონით ნაკლებ ვალს ავიღებთო, ეს უფრო საგარეო ვალს ეხება და არა შიდას. შესაბამისად, ის მოთხოვნა ვალუტაზე, რაც აქამდე იყო, იგივე რჩება.
- მიჩნეულია, რომ ახლა ინფლაციის ზრდის მთავარი ფაქტორი მიწოდების დეფიციტია. როცა მონეტარული პოლიტიკის გამკაცრებაზე საუბრობთ, რამდენად შეიძლება ეს ეფექტიანი იყოს, რადგან, მკაცრი მონეტარული პოლიტიკა, როგორც წესი, მოთხოვნიYთ გამოწვეულ ინფლაციაზე მოქმედებს და არა მიწოდებით გამოწვეულზე?
- ამ თეორიას, რაც ახსენეთ, არ ვემხრობი, რადგან ძალიან მარტივად არის საქმე - ქვეყანაში არსებული ფულის მასა განსაზღვრავს ფასების დონეს. ეროვნული ბანკი ხშირად ცდილობს, ინფლაცია საგარეო ფაქტორებს დააბრალოს, მაგრამ სინამდვილეში ქვეყანაში ფასები ფულის შესაბამისია. წარმოიდგინეთ, გაქვთ 100 ლარი და გაძვირდა ბენზინი. რაზეც აქამდე ხარჯავდით 10 ლარს, ახლა ხარჯავთ 100 ლარს და ეს ნიშნავს, რომ სხვა რაღაცას ვეღარ იყიდით - ანუ ამ სხვა რაღაცაზე მოთხოვნა შემცირდა და შემცირდა მისი ფასიც, რაც საერთო ინფლაციას აბალანსებს. ინფლაციაზე იმოქმედებდა ის, თუ ამ 100 ლარის ნაცვლად უცბად გაგიჩნდებოდათ 120 ლარი, რომელიც არსაიდან არ მოსულა და უბრალოდ "დაიბეჭდა". ცხადია, "დაბეჭდვაში" პირდაპირი მნიშვნელობა არ იგულისხმება, ვიღაც პრინტერთან არ დგას და არ ბეჭდავს. სამი ინსტრუმენტია: სადისკონტო განაკვეთი - ანუ რა პროცენტში აძლევ ბანკებს სესხს და რეფინანსირების განაკვეთი აქედან ერთ-ერთია; მეორეა ოპერაციები ღია ბაზარზე - ანუ როგორ ყიდულობს და ყიდის სახაზინო ობლიგაციებს ეროვნული ბანკი; და მესამეა სარეზერვო განაკვეთები (ბანკებისთვის). დიდი ხანია, სარეზერვო განაკვეთებში ცვლილება არ გვქონია. შესაბამისად, გვრჩება სადისკონტო განაკვეთი და ოპერაციები ღია ბაზარზე. თუ ამ ორ კომპონენტში ხელოვნური მოთხოვნა ვალუტაზე ნაკლები იქნება, მაშინ ფულის მასაც ნაკლებად გაიზრდება. ეს არის მთელი ამბავი. ეროვნულ ბანკს უბრალოდ შეუძლია, ბანკებს "ჭარბი" ფული არ მიაწოდოს, ბევრი ფული არ "ბეჭდოს". ეროვნული ბანკის ფუნქცია ინფლაციის კონტროლია და მუდმივად საგარეო ფაქტორებზე გადაბრალება მხოლოდ პასუხისმგებლობის თავიდან აცილებაა. საგარეო ფაქტორები ყოველთვის იარსებებს და ამ გამოწვევებს თუ ვერ პასუხობს, რომლებზე რეაგირებისთვისაც არის შექმნილი, მაშინ რისთვის გვჭირდება?
- დღევანდელი გამოწვევების ფონზე ეროვნულ ბანკს რისი გაკეთება შეეძლო?
- ეროვნულ ბანკს ერთადერთი რაღაცის გაკეთება შეუძლია და უნდა გააკეთოს - ეს არის მაქსიმალურად მკაცრი მონეტარული პოლიტიკა. ანუ არის ორი თეორია: ერთი ამბობს, რომ მოსულა ბაზრისთვის ბევრი ფულის მიწოდება, რომ ეს კარგია ეკონომიკის სტიმულირებისთვის და ა.შ.; მეორე თეორია კი ამბობს, რომ ეს განაპირობებს ფასების მკვეთრ მატებას, რაც საბოლოო ჯამში ეკონომიკის ზრდას ამცირებს.
ინფლაციას ჩვენთან ითვლიან სამომხმარებლო კალათით, სადაც დაახლოებით სამასი პროდუქტი შედის, მაგრამ, მაგალითად, მიწის ფასი ხომ არ შედის, ისევე როგორც ბევრი სხვა რამის? ანუ ეს ფულის "ბეჭდვა" არა მარტო პირველადი მოხმარების საგნებს აძვირებს, არამედ ინფლაცია გამოიხატება ბევრი სხვა ტიპის, უძრავი და მოძრავი ქონების თუ პროდუქტის გაძვირებითაც. ამიტომ არის, რომ რისი გაკეთებაც შეუძლიათ და უნდა გააკეთონ, არ აკეთებენ იმიტომ, რომ სხვა ეკონომიკური იდეოლოგიის წარმომადგენლები არიან (შეგვიძლია დავარქვათ მათ ნეოკეინსიანელები), და ისინი არ ემხრობიან სტაბილურად მკაცრი მონეტარული პოლიტიკის გატარებას.
- რაც ხდება, თუნდაც ლარიზაციის პოლიტიკის სახელით დაწესებული ბევრი შეზღუდვა სესხებზე, რეფინანსირების განაკვეთის ზრდა და ასე შემდეგ, არ არის საკმარისი? მით უმეტეს, ეს პირდაპირ აისახება ეკონომიკურ ზრდაზე და თუკი უფრო გამკაცრდება, ეკონომიკას რა ეშველება?
- მკაცრი მონეტარული პოლიტიკა გულისხმობს, რომ ეროვნულმა ბანკმა ნაკლები ფული "ბეჭდოს" და ამავე დროს, ბაზარიც ნაკლებად შეზღუდოს. ის პირიქით იქცევა, ბევრ ფულს "ბეჭდავს" და ბაზარს კი ზღუდავს დედოლარიზაციის პოლიტიკით, რაც, სხვათა შორის, ფასების გაზრდის ერთ-ერთი მიზეზიცაა, რადგან ამან სესხები გააძვირა. სესხების გაძვირება კი ინფლაციაზეც მოქმედებს, მიუხედავად იმისა, რომ სესხი სამომხმარებლო კალათაში არ შედის. შესაბამისად, რაც უნდა თქვან, მკაცრი მონეტარული პოლიტიკა არა აქვთ.
რაც შეეხება ეკონომიკის ზრდას, მკაცრი მონეტარული პოლიტიკა, რა თქმა უნდა, ხელს შეუშლის, მაგრამ როდესაც არჩევანია ფასების სტაბილურობასა თუ დამატებით 1-2%-იან ეკონომიკურ ზრდას შორის, ცხადია, პრიორიტეტი პირველს უნდა მივანიჭოთ, რადგან ეს ყველაფერი ეკონომიკას მოკლევადიან პერიოდში ზრდის. ამის კარგი მაგალითია 1970-იან წლებში აშშ-ში სტაგფლაცია, ანუ ერთდროულად სტაგნაცია და ინფლაცია, როდესაც მივიღეთ მაღალი უმუშევრობა, მაღალი ინფლაცია და დაბალი ეკონომიკური ზრდა... მოკლევადიან პერიოდში ეკონომიკა ცოტა კი იზრდება, მაგრამ როდესაც ინფლაცია მაღალია და ხალხს ყიდვა უჭირს, ეს ხომ ისევ ეკონომიკაზე აისახება. ამიტომ მკაცრი ეკონომიკური პოლიტიკა მოკლევადიან პერიოდში არა, მაგრამ საშუალო და გრძელვადიან პერიოდში ეკონომიკისთვისაც კარგია და ინფლაციის მოსათოკადაც.
რუსა მაჩაიძე